گلستان هنر

کتاب «گلستان هنر» اثر قاضی میراحمد بن شرف‌الدین حسین منشی قمی
کتاب «گلستان هنر» اثر قاضی میراحمد بن شرف‌الدین حسین منشی قمی است که اطلاعاتی از شرح احوالات خوشنویسان و نگارگران ایران را در بردارد. «گلستان هنر» اثری است که به معرفی افراد خوشنویس و نگارگر و همچنین وقایعی که برای اشخاص هنرمند روی داده پرداخته است. قاضی میر احمد با توجه به شناخت خود یا شناخت معاصران دوران خویش توانسته شرح حال بسیاری از هنرمندان را بازگو کند. «گلستان هنر» از منابع اصلی برای مطالعه و تحقیق حول محور زندگی هنری ایران عصر صفوی محسوب می‌شود.
واژۀ «هنر» در فرهنگ ایرانی و در معنای عام دارای معانی گسترده‌ای است. حتی مفهومی از حکمت نیز در این واژه نهفته است که نویسنده بر مبنای آن به شرح احوالات پرداخته است.
مصحَح در مقدمه آورده است: «بسیار شگفت‌آور است که قاضی قمی واژۀ «هنر» را به مفهومی که ما امروز از آن مراد می‌کنیم به کار برده؛ خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن و نیز نگارگری و شرح احوال هنرمندان را در تألیف خود «گلستان هنر» نامیده، رویدادی که در نوشته‌های فارسی زبانان کمتر به وقوع پیوسته است.»
درباره کتاب «گلستان هنر»
کتاب با مقدمه مصحَح آغاز می‌شود و پس از آن مقدمه‌ای دیگر درباره احداث قلم و اسناد. کتاب با تناسب موضوعاتش با اشعار شاعران پیش می‌رود و بر لطافت و جذابیت اثر می‌افزاید.
فصل اول کتاب «در ذکر خط ثلث و مایشبهَ‌به و...» نام دارد که در این فصل افراد بسیاری چون ابن مقله، شیخ‌زادۀ سهروردی، نصرالله طبیب، مبارکشاه زَرین‌قلم، عبدالله صیرفی، عبدالحَی و... را معرفی و شرح می‌دهد. کتاب در فصل دوم با عنوان «در ذکر خوشنویسان تعلیق» از کسانیکه با این هنر شناخته شده‌اند سخن گفته است افرادی مانند: خواجه عبدالحی، مولانا حاجی علی منشی، خواجه جان طغرایی، خواجه عتیق منشی، مولانا ابراهیم استرآبادی، خواجه اختیار منشی، مفخر زمان میرزا شرفجهان، خواجه میرک منشی، اسکندر بیگ منشی و... . در ذکر خوشنویسان نستعلیق عنوان فصل سوم است. افرادی چون خواجه میر علی تبریزی، مولانا جعفر، مولانا اطهر، مولانا میرعلی، مولانا شیخ عبدالله کاتب، مولانا سلطان‌محمد خندان و بسیاری دیگر در هنر نستعلیق آورده شده‌اند. فصل چهارم با نام «ذکر احوال نقاشان» به نقاشانی چون مولانا قاسمعلی، خواجه میرک، استاد سلطان‌محمد، آقا میرک نقاش، استاد بهزاد، میرزا غفاز قزلباش و... می‌پردازد. آخرین بخش کتاب با عنوان «در باب جدول و تذهیب و رنگ‌های الوان» به مواردی نظیر قاعدۀ جدول مرصع به طریق نظم، جدول مثنَا، جدول سه تحریر، در صفت لاجورد شستن، قاعدۀ طلا حل کردن، در صفت رنگ‌های الوان و آمیختن آن به هم و... اختصاص دارد.
در حکایتی از کتاب می‌خوانیم:
آورده‌اند که در خراسان نقاشی بی‌مانند و زرگری هنرمند با هم مصاحب و به صحبت هم مایل و راغب بودند. ظاهرا نقاش را صورت افلاس روی داد. چنانچه به هیچ‌وجه نقش بودن در وطن مألوف با خود نمی‌توانست بست. با زرگر خیال‌بندی سفر روم در میان نهاد و به رفاقت او از خراسان به آن بوم رفت و رحل اقامت در بتخانه‌ای انداختند و به زرق و شید عاکفان آن بتخانه را مرید و معتقد خود ساختند. سالی در آنجا به سر بردند و چون محل اعتماد گشته بودند کلید بتخانه در دست ایشان می‌بود. شبی بتان را در هم شکسته و زر و سیم بی‌شمار از آن دیر به در بردند و خود را به لطایف الحیل رهانیده و به تدریج و مرور به وطن خود رسانیدند. زر و سیم را در صندوقی ضبط نموده در خانه نهادند و به وقت حاجت می‌گشادند و خرج می‌کردند. روزی زرگر نصف آن زر و سیم را خیانت کرده به موضعی دفن کرد. چون نقاش را چشم بر صندوق افتاد به فراست دریافت. و هر چند زبان زرگر را کافت اعتراف ننمود، لاجرم به صورت تدبیر شتافت و با صیادی مصاحب شد و بعد از ایصال خدمات لایقه دو خرس بچه از صیاد گرفته به منزل برد و پیکری از چوب تراشیده به صورت زرگر چهره‌گشایی کرد. و هر گاه خرس بچه‌ها را طعمه می‌داد، آن طعمه را در جیب و بغل آن تمثال می‌نهاد، تا ایشان بدان عادت کردند. روزی زرگر را با دو پسر به مهمانی برد و ایشان را شب نگاه داشت و پسران را از او بدزدید و...
درباره نویسنده کتاب «گلستان هنر»
قاضی میراحمد بن شرف‌الدین حسین منشی قمی سال 953 هجری قمری در شهر قم به دنیا آمد. او در سن یازده‌ سالگی همراه پدرش به مشهد رفت و مدت بیست سال در آنجا اقامت کرد. در مشهد نزد استادانی چون شاه محمود نیشابوری، میر سید احمد مشهدی و مالک دیلمی بهره برد. میراحمد سال‌های جوانی خود را در محافل هنری گذراند و با بسیاری ازهنرمندان عصر صفوی و جزئیات زندگی‌شان آشنا شد.
از قاضی میر احمد تألیفاتی نظیر: خلاصه التواریخ، جمیع الاخیار، مجمع الشعرا و ناقب الفضلا نیز به جا مانده است.
درباره چاپ و نشر کتاب «گلستان هنر»
کتاب حاضر با تصحیح براساس نه نسخۀ معتبر و با مقدمه‌، تعلیقات و فرهنگنامه از سید کمال حاج سیَدجوادی گردآوری شده است. نشر فرهنگستان هنر کتاب را منتشر و در اختیار دوستداران ادبیات کهن ایران قرار داده است.