تاریخ مفهومی بنیان های نوین نظریه تاریخ

کتاب «تاریخ مفهومی» اثر راینهارت کوزلک
آشنایی با خطوط اصلی تاریخ مفهومی از طریق دیدگاه‌های مورخی که پیشگامِ این حوزه است. کتاب «تاریخ مفهومی: بنیان‌های نوین نظریۀ تاریخ» منتخبی است از مقالات راینهارت کوزلک که از او به‌عنوان یکی از پیشگامان و پایه‌گذاران تاریخ مفهومی یاد می‌شود.
مقالات کتاب «تاریخ مفهومی» امکان آشنایی با کلیدی‌ترین و اصلی‌ترین نظریات کوزلک دربارۀ تاریخ و فلسفه و مفهوم آن را فراهم می‌کنند. این مقالات خطوط اصلی نظریۀ تاریخ کوزلک را در خود جای داده‌اند از این مجرا خواننده را با «تاریخ مفهومی»، که پیوندی محکم با نظریات کوزلک دربارۀ تاریخ دارد، آشنا می‌کنند.
کتاب «تاریخ مفهومی: بنیان‌های نوین نظریۀ تاریخ» حاوی رویکردی متفاوت با رویکردهای قدیمی به تاریخ و تاریخ‌نگاری است؛ رویکردی که از نیمۀ دوم قرن بیستم به این‌سو در حوزۀ فلسفۀ تاریخ و تاریخ‌نگاری مطرح شده است.

مروری بر کتاب «تاریخ مفهومی»
راینهارت کوزلک در مقالاتی که از او در کتاب «تاریخ مفهومی» آمده است، مباحثی نظری را دربارۀ تاریخ مطرح می‌کند که پیش از او در عرصۀ نظریۀ تاریخ مطرح نبوده‌اند. او در مقالات کتاب «تاریخ مفهومی» از منظری در زمانۀ خود نو و متفاوت به تاریخ می‌نگرد؛ منظری که نگاه او را به تاریخ از نگاهی که در عصر روشنگری بر فلسفۀ تاریخ حاکم بوده و نگاه‌ مبتنی بر آرمان‌شهرگرایی و نگاه خطی به تاریخ متمایز می‌کند.
کتاب «تاریخ مفهومی» حاوی نظریه‌ای از تاریخ است که درواقع نظریات پیش از خود دربارۀ تاریخ را مورد نقد قرار می‌دهد و بابی تازه را در فلسفۀ تاریخ و تاریخ‌نگاری می‌گشاید. این باب تازه، همان چیزی است که با عنوان تاریخ مفهومی شناخته می‌شود و بر آن است که، با مدّ نظر قرار دادن سیر دگرگونی مفاهیم در پیوند با زمینۀ تاریخی، تاریخ‌نگاری را بر شالوده‌هایی تازه استوار کند و مفهوم تاریخ را در چارچوبی نو و متفاوت با چارچوب‌های قدیمی تعریف کند. پیدایش نظریۀ تاریخ مفهومی، دگرگونی‌هایی بنیادین در حوزه‌هایی مانند مطالعات تاریخی و فرهنگی و جامعه‌شناسی تاریخی پدید آورد. پیشینۀ این نظریه، چنانکه پیش‌تر اشاره شد، به نیمۀ دوم قرن بیستم می‌رسد و نظریات کوزلک دربارۀ تاریخ در پایه‌گذاری و تکوین آن نقشی مهم ایفا کرده است؛ نظریاتی که با خواندن کتاب «تاریخ مفهومی» با عصاره و اصلی‌ترین مفاهیم مطرح در آن‌ها آشنا می‌شویم و درمی‌یابیم که راهی که کوزلک در تاریخ‌نگاری گشوده است بر چه پایه‌های نظری و چه رویکردی به تاریخ استوار است.
کوزلک در مقالات کتاب «تاریخ مفهومی» از موضوعاتی چون شتاب تاریخی، لایه‌های زمانی، فضای تجربه و افق انتظار، رابطۀ زبان و تاریخ، ناهم‌زمانی‌ها و هم‌زمانی‌ها و ساختارهای تکرار در زبان و تاریخ، که همگی از مفاهیم اساسی نظریات او دربارۀ تاریخ هستند، سخن می‌گوید.
کتاب «تاریخ مفهومی: بنیان‌های نوین نظریۀ تاریخ» از یازده مقاله تشکیل شده است. در بخشی از یکی از مقالات این کتاب، با عنوان «لایه‌های زمانی»، می‌خوانید: «"چینه‌ها یا لایه‌های زمانی" به لایه‌های زمین‌شناختی برمی‌گردد که از نظر سن و عمق با هم متفاوت‌اند و در زمان دگرگون می‌شوند و در طول دوران به‌اصطلاح تاریخ زمین، به علت سرعت‌های متفاوت از هم متمایز شده و بین آنها فاصله می‌افتد. لذا در اینجا، استعاره‌ای را به کار برده‌ایم که نخستین‌بار در قرن هیجدهم زاده شد؛ یعنی هنگامی که تاریخ طبیعیِ ایستا و سنتی درواقع زمان‌مندی و به تبع آن تاریخ‌مندی به خود گرفت. می‌توان با برگرفتن این استعاره در قلمرو تاریخ انسانی، سیاسی یا اجتماعی و همچنین تاریخ ساختاری، لایه‌های زمانی متفاوت را که مردم درون آنها حرکت می‌کنند و رویدادها هم در قلمرو آن پدیدار می‌گردند، به صورت تحلیلی از هم جدا ساخت و از آن پس، پیش‌شرط‌های بلندمدت‌تر برای این رویدادها را به پرسش کشید.
بنا به عرف آشکار، مورخان به طور معمول با رویکردی دوقطبی به زمان می‌پرداخته‌اند. زمان یا خطی تصور می‌شد؛ ترسیم خطی از زمان که در جهت غایت‌شناختی‌اش پیش می‌رفت و به سوی آینده‌ای با افق باز رهنمون می‌شد یا اینکه به صورت چرخه‌ای یا بازگشتی تصویر می‌گردید. الگوی نخست، شکلی بازگشت‌ناپذیر از توالی دورۀ پدیدارها را تجسم می‌کرد، درحالی‌که الگوی دوم با بازگشت آنچه که در اساس همان تلقی می‌شد، روبه‌رو بود. الگوی دوم معمولاً به جهان‌بینی یونانیان بازمی‌گردد ولی الگوی اول را به یهودیان و مسیحیان نسبت می‌دهند که تصور می‌شود آنها انگارۀ خطی بودن زمان را گسترش داده‌اند. بااین‌حال، مومیگلیانو از قبل، نشان می‌دهد که این تفاوتِ نگرش در زیر سیطرۀ ایدئولوژی‌ها، پررنگ شده است. هر دو الگو نابسنده هستند، زیرا هر توالیِ تاریخی، توأمان دربرگیرندۀ عناصر خطی و تکراری از تاریخ است.
روی‌هم‌رفته هر تصور به‌اصطلاح دوری (چرخه‌ای) را باید در همان‌حال دارای غایت دانست زیرا از آغاز، پایان حرکت به صورت هدفِ از پیش معین، تعیین شده است: حرکت دوری، خود یک حرکت خطی است که به خودش مستقیم بازمی‌گردد.»

دربارۀ راینهارت کوزلک
راینهارت کوزلک (Reinhart Koselleck)، متولد 1923 و درگذشته به سال 2006، تاریخ‌دان و مورخ آلمانی است. کوزلک را یکی از مهمترین مورخان قرن بیستم می‌دانند. او در پژوهش‌هایش در حوزۀ تاریخ، به مکتب خاص و از پیش موجودی وابسته نبود و خود، چنانکه پیش‌تر اشاره شد، از پیشگامان تاریخ مفهومی بود که رویکردی در تقابل با رویکردهای پیش از خود به تاریخ است. از آثار او می‌توان به «آینده‌های گذشته: دربارۀ معناشناسی زمان تاریخی» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «تاریخ مفهومی»
کتاب «تاریخ مفهومی: بنیان‌های نوین نظریۀ تاریخ» با ترجمۀ عیسی عبدی در انتشارات فرهامه منتشر شده است. مبنای این ترجمه، گزیده‌ای از مقالات ترجمه شده به انگلیسیِ راینهارت کوزلک است که در کتابی با عنوان انگلیسی Sediments of Time: On Possible Histories منتشر شده است.
عیسی عبدی، مترجم کتاب «تاریخ مفهومی: بنیان‌های نوین نظریۀ تاریخ»، متولد 1355، پژوهشگر تاریخ، مورخ و مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به «ایران صفوی: نوزایی امپراتوری ایران» و «مفهوم تاریخ در مشرق‌زمین: نگرش تاریخی در فرهنگ‌های دیرین خاور نزدیک» اشاره کرد. از عیسی عبدی اثری تألیفی و پژوهشی هم با عنوان «مردم در گفتمان‌های تاریخ معاصر ایران (1357 – 1285)» منتشر شده است.

رتبۀ کتاب «تاریخ مفهومی» در گودریدز: 4 از 5.