برنامه کتاب فرانکلین در ایران آموزش و جنگ فرهنگی در خاورمیانه

کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» نوشتۀ مهدی گنجوی
پژوهشی سیاسی، اجتماعی، تاریخی و فرهنگی درباب شعبۀ انتشارات فرانکلین در ایران و دلیل ایدئولوژیک تأسیس آن. کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران: آموزش و جنگِ سردِ فرهنگی در خاورمیانه»، با عنوان اصلی Education and the Cultural Cold War in the Middle East: The Franklin Book Programs in Iran، تحقیقی است دربارۀ اینکه شعبۀ ایرانی انتشارات امریکایی فرانکلین چرا و برپایۀ چه اهداف ایدئولوژیکی در ایران راه‌اندازی شد.
مهدی گنجوی در کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» بر آن است که نشان دهد چه رابطه‌ای میان تأسیس شعبۀ ایرانی انتشارات فرانکلین با جنگ سرد و تلاش امریکا برای گسترش آموزش لیبرالی و جلوگیری از نفوذ فرهنگی کمونیسم در خاورمیانه و دیگر مناطق جهان سوم وجود داشته است.
کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» با رویکردی انتقادی به بررسی وجوه مختلف فعالیت‌های انتشارات فرانکلین در ایران و تأثیرات فرهنگی و ایدئولوژیک این مؤسسۀ انتشاراتی می‌پردازد و از نسبت و پیوند برنامه‌های این مؤسسه با امپریالیسم و نیز از ارتباط شعبۀ ایرانی فرانکلین با سیاست‌های مبتنی بر تحکیم حکومت پهلوی دوم در ایران، در دوران بعد از کودتای 28 مرداد 1332، سخن می‌گوید.
کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» نه یک پژوهش تاریخیِ صِرف دربارۀ تاریخچۀ تأسیس شعبۀ انتشارات فرانکلین در ایران و معرفی فعالیت‌های آن، بلکه یک پژوهشِ تاریخیِ انتقادی در این باب است و برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران را از منظر تأثیرات مختلف آن بر جامعۀ ایران و بخشی از سیاستگذاری‌های فرهنگی در فاصلۀ بین کودتای 28 مرداد 32 تا انقلاب 1357 مورد بررسی تاریخی و انتقادی قرار می‌دهد.
متن اصلی کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» اولین بار در سال 2023 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران»
مهدی گنجوی در کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» با رویکردی انتقادی به پروژه‌ای که انتشارات فرانکلین در امریکا در سطحی بین‌المللی دنبال می‌کرد، شعبۀ این انتشارات در ایران را در متن این پروژۀ کلی و بین‌المللی، که حوزۀ شمول آن خاورمیانه و امریکای لاتین بود، مورد بررسی تاریخی و اجتماعی و فرهنگی قرار می‌دهد. از همین رو اگرچه تمرکز اصلی کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» بر شعبۀ انتشارات فرانکلین در ایران و پیوند آن با سیاست‌های فرهنگیِ حکومتی در بخشی از دورۀ حکومت پهلوی دوم است اما در این کتاب، به‌قصد آشنایی با زمینۀ ایدئولوژیک و تاریخیِ شکل‌گیری شعبۀ ایرانی انتشارات فرانکلین، توضیحاتی هم دربارۀ رویکرد فرهنگی کلی انتشارات فرانکلین و هدف ایدئولوژیک آن و ربط آن با جنگ سرد ارائه شده است.
آن‌چه در کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» مدّ نظر است، نشان دادن ربط پروژۀ فرانکلین با سیاست‌های امپریالیستی و لیبرالی امریکا در قبال کمونیسم و تولید آموزش لیبرال در امریکای لاتین و خاورمیانه، از جمله ایران، برای مقابله با نفوذ روسیۀ شوروی و ایدئولوژی کمونیستی در این مناطق است.
کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» با همین رویکرد انتقادی است که به بررسی جوانب مختلف فعالیت‌های انتشارات فرانکلین در ایران و تأثیرات این فعالیت‌ها و نیز حمایت حکومت پهلوی دوم از انتشارات فرانکلین می‌پردازد. این کتاب قصد دارد نشان دهد که انتشارات فرانکلین به‌طور کلی و به‌طور مشخص‌تر در ایران، چه هدف ایدئولوژیکی را دنبال می‌کرد و رابطۀ آن با جنگ سرد چه بود.
آن‌ها که کتاب «یک چاه و دو چاله» از جلال آل‌احمد را خوانده‌اند می‌دانند که آل‌احمد هم با انتشارات فرانکلین در ایران همکاری کرد اما بعداً این انتشارات را به‌شدت مورد نقد قرار داد و از این همکاری به‌عنوان نقطه‌ای تاریک در زندگی‌اش یاد کرد و از آن ابراز پشیمانی کرد. در بخشی از کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» دیدگاه‌های آل‌احمد و گفتمان ضدّ غرب در ایران، که آل‌احمد با کتاب «غرب‌زدگی» در ترویج آن سهمی مهم داشت، از منظر فعالیت‌های امپریالیستی انتشارات فرانکلین و تأثیر این فعالیت‌ها بر شکل‌گیری و تقویت این گفتمان و پایه‌گذاری اسلام سیاسی برای مقابله با امپریالیسم و نفوذ آن در شرق، مورد واکاوی قرار گرفته است. نویسنده در این کتاب اشاره می‌کند که رابطۀ آل‌احمد با فرانکلین چه سهمی در نوشته شدن کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» داشته است.
کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» از یادداشتی به‌قلم مراد ثقفی، شش فصل و دو پیوست تشکیل شده است. فصل‌های شش‌گانۀ کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» عبارتند از: «تاریخچه و گسترۀ جغرافیایی این مطالعه»، «تاریخ جهانی برنامۀ کتاب فرانکلین: ترجمه، انتشار و پخش کتاب در دوران جنگ سرد»، «تاریخچه و تکامل برنامۀ کتاب فرانکلین در سطح جهانی (1977 – 1952)»، «تاریخچۀ برنامۀ فرانکلین در ایران: زمینه‌های اجتماعی، شروع به کارِ فرانکلین و برنامه‌های ترجمۀ معین»، «تاریخچۀ برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران: طرح‌های ویژۀ آموزشی، واکنش‌ها به کارهای شعبۀ تهران و انحلال» و «نتیجه‌گیری: جنگ سرد، تولید دانش و خاورمیانه».
پیوست‌های کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران» هم عبارتند از: «اسامی افراد بومی و رهبران فکری فعال در برنامۀ کتاب فرانکلین (بر اساس گزارش سالیانۀ 1960 میلادی)» و «فهرست برخی کتاب‌های انتشارات فرانکلین در شعبه‌های تهران و تبریز».

دربارۀ مهدی گنجوی، نویسندۀ کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران»
مهدی گنجوی، متولد 1364، پژوهشگر، مترجم و داستان‌نویس ایرانی است. گنجوی تحصیلکردۀ رشتۀ حقوق در دانشگاه شهید بهشتی، حقوق بین‌الملل در دانشگاه تهران و مطالعات خاورمیانه در دانشگاه تورنتو است. او دکترای خود را در زیرشاخۀ رهبری آموزشی و آموزش عالی از دانشگاه تورنتو گرفته است.
تحقیقات گنجوی بر جنگ سردِ فرهنگی و تاریخ کتاب، چاپ، ترجمه و آموزش در خاورمیانه متمرکز است. او همکاری با نشریات و وبسایت‌های مختلفی را، به‌عنوان داستان‌نویس، مقاله‌نویس و مترجم، در کارنامۀ کاری خود دارد که از جملۀ آن‌ها می‌توان به مجلۀ «سینما و ادبیات» و وبسایت «خوانش» اشاره کرد.
گنجوی همچنین با همکاری مهرناز منصوری به ویرایش تعدادی از متون داستانی مربوط به اوایل تاریخ ادبیات داستانی معاصر ایران که امروزه کمتر مشهور و شناخته شده‌اند و معرّف بخشی مغفول مانده از تاریخ داستان‌نویسی معاصر ایران هستند، پرداخته است. از جملۀ این ویرایش‌ها می‌توان به کتاب‌های «صادق ممقلی، شرلوک هلمس ایران یا داروغۀ اصفهان» و «مجمع دیوانگان» اشاره کرد.
گنجوی همکاری با «دانشنامۀ ایرانیکا» را نیز در کارنامۀ کاری خود دارد و مدخل «بیژن الهی» را برای این دانشنامه نوشته است.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران»
کتاب «برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران: آموزش و جنگِ سردِ فرهنگی در خاورمیانه» با ترجمۀ زهرا طاهری در انتشارات شیرازه منتشر شده است.
زهرا طاهری، متولد 1370، مترجم ایرانی است. او، علاوه بر کتاب «برنامۀ فرانکلین در ایران»، کتاب «زندگی خانگی و فرهنگ مصرفی در ایران: انقلاب‌های داخلی در عصر مدرن» را نیز به فارسی ترجمه کرده است.