تنگسیر

کتاب «تنگسیر» اثر صادق چوبک
رمانی‌ حماسی و پُر از تعلیق و هیجان و حادثه از صادق چوبک. کتاب «تنگسیر» اولین رمان صادق چوبک و رمانی است که حال‌وهوای آن با دیگر آثار چوبک متفاوت است.
کسانی که صادق چوبک را نویسنده‌ای ناتورالیست و خالق فضاهایی تیره و پر از یأس و نومیدی و آدم‌هایی اسیر غرایز و غرق در منجلاب فقر و جهل و تبعیض و ستم می‌شناسند در کتاب «تنگسیر» گویی با یک چوبک دیگر مواجه می‌شوند.
چوبک اگرچه در کتاب «تنگسیر» هم، مثل دیگر آثار خود، از مردم محروم و از رنج و ستم و تبعیض نوشته است اما این‌بار با رویکردی متفاوت به این مقوله‌ها پرداخته و از انسانی نوشته که اگرچه به او ظلم می‌شود و حقش را ضایع می‌کنند اما دربرابر این ظلم، خاموش نمی‌ماند و تسلیم آن نمی‌شود و برای گرفتن حق خود می‌جنگد.
چوبک در نوشتن کتاب «تنگسیر» به ماجرا و شخصیتی واقعی نظر داشته است.
کتاب «تنگسیر» اولین بار در سال 1342 در انتشارات جاویدان منتشر شد. براساس این رمان فیلمی هم به همین نام، به‌‌کارگردانی امیر نادری، ساخته شده است. این فیلم در اوایل دهۀ 50 خورشیدی به نمایش درآمد و در آن بازیگرانی چون بهروز وثوقی، نوری کسرایی، پرویز فنی‌زاده، جعفر والی، عنایت‌الله بخشی، مهری ودادیان، حسین امیرفضلی، روح‌الله مفیدی، نعمت‌الله گرجی و محمود بصیری ایفای نقش کرده‌اند.
کتاب «تنگسیر» را در سال‌های اخیر، هم انتشارات جاویدان و هم دو ناشر دیگر، یکی انتشارات نگاه و دیگری انتشارات جامه‌دران، تجدید چاپ کرده‌اند.
چاپ انتشارات نگاه از کتاب «تنگسیر» با مقدمه و ویرایش کاوه گوهرین، که دارای وکالت‌نامه‌ای از صادق چوبک برای انتشار آثار او در ایران است، و دو پیوست همراه است. یکی از این پیوست‌ها نوشته‌ای کوتاه از رسول پرویزی، با عنوان «شیر محمد»، است که روایت پرویزی از همان ماجرایی است که چوبک در کتاب «تنگسیر» به آن پرداخته است. گفتنی است که روایت پرویزی از آن ماجرا، چنانکه در مقدمۀ کاوه گوهرین بر کتاب «تنگسیر» اشاره شده، قبل از رمان صادق چوبک نوشته شده و به چاپ رسیده است.
پیوست دوم کتاب «تنگسیر» اثر کوتاه منتشر نشده‌ای از صادق چوبک، با عنوان «مبادا»، است که چوبک آن را براساس داستان‌های کهن ایرانی نوشته است. این اثر، تاریخ 1993 را پای خود دارد و مربوط به دورانی است که چوبک در کالیفرنیا می‌زیسته است.

مروری بر کتاب «تنگسیر»
وقایع کتاب «تنگسیر» در تنگستان و بوشهر اتفاق می‌افتد و چوبک در این رمان، چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، ماجرا و شخصیتی واقعی را دستمایۀ قصه‌پردازی قرار داده است.
کتاب «تنگسیر» دربارۀ روستایی‌ای اهل تنگستان به نام زار محمد است که چند نفر پولش را با حقه‌بازی و وعده و وعید از چنگ‌اش درآورده‌اند و پس نمی‌دهند. زار محمد وقتی می‌بیند با زبان خوش نمی‌تواند طلب‌ خود را از آن‌ها بگیرد دست به اسلحه می‌برد و یک‌تنه علیه کسانی که هم پولش را بالا کشیده و هم تحقیرش کرده‌اند قیام می‌کند.
کتاب «تنگسیر» جدا از قصه‌ای جذاب و پُرکشش و پرتحرک و حماسی دربارۀ ظلم و تحقیر و انتقام و مبارزه برای احقاق حق، دارای نثری قدرتمند و صحنه‌پردازی‌هایی ماهرانه است.
چوبک در کتاب «تنگسیر» تصویرها و توصیفاتی زنده و جاندار از جنوب و حال‌و‌هوای آن به دست می‌دهد.
رضا براهنی در کتاب «قصه‌نویسی» دربارۀ ویژگی نثر کتاب «تنگسیر» و هماهنگی آن با حال‌وهوای رمان می‌نویسد: «نثر تنگسیر از آغاز تا پایان، مثل رودخانه‌ای حرکت می‌کند و پیش می‌رود؛ طوری که گویی قصه‌ای به این بلندی، در یک روز، نوشته شده است. از آنجا که قصه، قصۀ عملی جسمانی است، نثر با انطباق با اعمال جسمانی عینیتی خاص پیدا می‌کند و پیش می‌رود. زمینه‌سازی قصه، طوری است که چنین عینیتی برای نثر اجتناب‌ناپذیر به‌نظر می‌رسد. حرکت، همچون کبریتی در انبار بنزینی، ناگهان، همه چیز را به سوی تحرک و انفجار می‌راند، و نثر نیز کاغذ را با لهیب سوزان تحرک خود مشتعل می‌کند و پیش می‌تازد و همان‌طور که محمد تصمیم می‌گیرد و با ارادۀ خود، حاضر نمی‌شود که از تصمیم خود عدول کند، و یا حتی پشت سرش را بنگرد، با هر صفحۀ داستان، گویی صفحۀ قبل، از شدت تحرک می‌سوزد و خاکستر می‌شود.»
آنچه می‌آید شمه‌ای است از نثری که چوبک کتاب «تنگسیر» را به آن نوشته است: «هوایِ آبکیِ بندر همچون اسفنج آبستنی هُرمِ نمناک گرما را چِکه چِکه از تو هوای سوزان ورمی‌چید و دوزخ شعله‌ور خورشید تو آسمان غرب یله شده بود و گردی از نم بر چهره داشت. جاده "سنگی"، کشیده و آفتاب تو مغز سرخورده و سفید و مارپیچ از "بوشهر" به "بهمنی" دراز رو زمین خوابیده بود. جاده خالی بود. سبک بود. داغ و خاموش بود. سفیدی آفتاب بیابان با سایۀ یک پرنده سیاه نمی‌شد.»

دربارۀ صادق چوبک، نویسندۀ کتاب «تنگسیر»
صادق چوبک، متولد 1295 در بوشهر و درگذشته به ‌سال 1377، داستان‌نویس ایرانی بود. چوبک کمی بعد از محمدعلی جمالزاده و صادق هدایت و بزرگ علوی وارد میدان قصه‌نویسی جدید ایران شد و او را در کنار آن سه، یکی از پیشگامان داستان‌نویسی نوین ایران می‌دانند.
از صادق چوبک عمدتاً به‌عنوان نویسنده‌ای ناتورالیست یاد می‌شود که دلیلش تأکید او در قصه‌هایش بر امیال و غرایز حیوانی آدمی و دست‌وپابستگی انسان دربرابر این امیال و غرایز، تأثیر شرایط و محیط و طبیعت بر سرنوشت شخصیت‌های این قصه‌ها و زیرِ ذره‌بین بردن جزئیات محیط و رفتار و حرکات شخصیت‌های داستانی است.
چوبک نویسندۀ سرگذشت‌ها و سرنوشت‌های تباه است و نویسندۀ رنجِ آن‌ها که گرفتار تباهی‌اند بی‌آنکه تباهی لزوماً انتخاب خودشان بوده باشد. او در قصه‌‌هایش تیرگی‌های اعماق جامعه را می‌کاود و عیان می‌کند بی‌آنکه بخواهد رنگ‌ولعابی به این تیرگی‌ها بزند.
خشونت، فقر، جهل، عقب‌ماندگی و خرافه‌باوری، کودکان تیره‌بختِ محروم و رهاشده، زنان تباه‌شده و قربانی دنیای مردانه و باورهای کهنه و خرافی، آدم‌های تحت سلطۀ غرایز حیوانی و جبر اجتماعی، مردمی که در لجن و پلشتی دست‌و‌پا می‌زنند، حیوانات، مکان‌های نکبت‌گرفته و چرک‌آلود و مرگی سیاه که به کمین انسان‌ و حیوان نشسته است؛ این‌ها همه عناصری‌اند که دنیای تیره و تار و سرد و خشن داستان‌های صادق چوبک را می‌سازند. او در قصه‌هایش اعماق جامعه را می‌کاود و از طبقات محروم جامعه و آدم‌هایی می‌نویسد که در محیطی سراسر پلشتی و تیرگی در لجن دست‌وپا می‌زنند و نیز از بچه‌ها و زن‌هایی که فقر و جهل و باورهای خرافی، آن‌ها را به تباهی و فلاکت و سرنوشتی تلخ می‌کشاند.
چوبک از سال 1353 ایران را برای همیشه ترک کرد و به انگلستان و سپس امریکا رفت و تا پایان عمر در امریکا زندگی کرد.
از آثار داستانی صادق چوبک می‌توان به رمان «سنگ صبور» و مجموعه داستان‌های «انتری که لوطیش مرده بود» و «خیمه‌شب‌بازی» اشاره کرد.
از چوبک همچنین سه ترجمه و دو نمایشنامه منتشر شده است. کتاب «پینوکیو، آدمک چوبی» از ترجمه‌های اوست.