اقتدار گرایی ایرانی در عهد قاجار

کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» اثر محمود سریع‌القلم
اثری که با مطالعه تاریخ ایران در دوران حکومت قاجار به طرح این مسئله پرداخته که اقتدار موجود در دربار به فرهنگ اجتماعی ایران هم تبدیل شده است. محمود سریع‌القلم در کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» اقتدارگرایی ایرانی را در بستر حکومت قاجار مورد بررسی قرار داده است.
کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» با نگاهی تاریخی این نظر را مطرح کرده که اقتدارگرایی ایرانی پدیده‌ای صرفا دولتی نیست بلکه در ناخودآگاه فرهنگ عمومی جاری و فعال است.
محمود سریع‌القلم که پیش‌تر در کتاب «فرهنگ سیاسی ایران» به موضوعات فرهنگ و توسعه در ایران توجه کرده بود در کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» این موضوع را در متن تاریخی دوران حکومت قاجار پی گرفته است.

مروری بر کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار»
کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» شامل پیشگفتار و پنج فصل است. فصل اول با مقدمه‌ای نظری شروع شده و به نظام‌های اقتدارگرا و پیامدهای اجتماعی آن توجه کرده است. یکی از موضوعاتی که در این فصل مورد توجه بوده تملق و بی‌اخلاقی در نظام اقتدارگرا است. نویسنده در این فصل این موضوع را مطرح کرده که نظام‌های اقتداری ظرفیت و توان حل اختلاف و تعارض را ندارند چرا که برای حل و فصل اختلاف تبصره و ماده‌ای وجود ندارد. در این وضعیت یا همه اوامر شاه را می‌پذیرند زیرا منافع او مطلق و روشن است و یا کنار می‌روند، حذف می‌شوند، به قتل می‌رسند و یا فرار می‌کنند.
بر این اساس در فصل ابتدایی کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» به این نکته اشاره شده که مطالعه تاریخ ایران و جزئیات تاریخ قاجاریه نشان‌دهنده این واقعیت است که در فرهنگ اجتماعی ایرانیان هنگامی که اختلاف یا تعارضی رخ دهد عموما از چند حالت خارج نیست: حذف طرف اختلاف، خشونت نسبت به طرف اختلاف، معطل ماندن موضوع اختلاف، تخریب‌ طرف اختلاف، پخش موضوع اختلاف، تاخیر در حل اختلاف و تطویل اختلاف، تغییر موضوع اختلاف و فرافکنی نسبت به موضوع اختلاف.
پس از بحث نظری فصل اول، در فصل دوم کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» به سقوط زندیه و ظهور حکومت قاجار پرداخته شده است. در فصل سوم، در قالب مقدمه‌ای نظری به مشکلات سیستم‌سازی در ایران توجه شده و سپس به دوران‌ حکومت آقا محمدخان، فتحعلی‌ شاه، محمدشاه، ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه پرداخته شده است. در این فصل به تضادهای فلسفی و فکری در ایران و دوران حکومت محمدعلی شاه و احمد شاه هم توجه شده است.
موضوع اصلی فصل چهارم کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» خروج از اقتدارگرایی است که در قالب یک مقاله مقایسه‌ای به آن پرداخته شده است. فصل پنجم این کتاب نیز نتیجه‌گیری کلی اثر است.
نویسنده کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» معتقد است که با نگاهی به تاریخ ملت‌ها باید گفت که برای اصلاح هر نارسایی ابتدا باید فکر اصلاح شود. به عبارتی، تا زمانی که بخش اعظم یک جامعه و اکثریت قابل توجه نخبگان ابزاری و نخبگان فکری به نوعی اجماع پیرامون اصلاح یک فکر دست نیابند، فکر غلط گذشته با جلوه‌های گوناگون تدوام پیدا خواهد کرد. پس از اصلاح فکر، ساختارهای لازم جهت اعمال فکر جدید و منطقی باید طراحی شود که این نیز خود چالشی عظیم است.
در پیشگفتار کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» با توجه به تجربه ایرانی از دوران مشروطه به این سو به یک نارسایی شناختی اشاره شده است: «ضعف در شناخت ریشه‌های رفتار فرهنگی ایرانیان و ضعف شناخت جوامعی که با مشقت، کار فکری و تشکل از اقتدارگرایی خارج شده‌اند.» نویسنده این کتاب نظری برخلاف مبانی نظری برخی از نویسندگان ایرانی دارد که توسعه سیاسی را شرط خروج از اقتدارگرایی می‌دانند. او معتقد است که تاریخ شرق اروپا، آمریکای لاتین، ترکیه و شرق آسیا نشان دهنده این واقعیت است که مادامی که مردم به لحاظ معیشتی گرفتار حقوق دولت هستند، فرصت فکر کردن مستقل و تغییر مستقل را پیدا نخواهند کرد. او با مقایسه تجریه ایران و ژاپن در دوره معاصر نوشته: «تفاوت ایران و ژاپن که همزمان تغییر را حدود صد و چهل سال پیش آغاز کردند در این نکته نهفته است. طی صد و سه سال گذشته، درآمد نفت ایران حدود هزار میلیارد دلار بوده است. در حالی که فقط طی ده سال اخیر مردم ژاپن سالانه به طور میانگین 5000 میلیارد دلار تولید کرده‌اند.» سریع‌القلم معتقد است که با مطالعه علل این تفاوت، می‌توان بسیاری از معضلات نظری توسعه ایران را حل کرد.
در کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» درباره این واقعیت نیز بحث شده که مطالعه خطی و انباشتی ایران نشان دهنده این است که ایرانیان تاکنون تجربه‌ای خارج از تنوعات اقتدارگرایی نداشته‌اند و از یک نظام اقتداری به نظامی دیگر سوق داده شده‌‌اند. بر این اساس به این نکته هم اشاره شده که برای آنکه یک نظام اقتدارگرا تضعیف شود و یا تدریجا از میان برود لازم است به موازات آن نظام‌های غیراقتدارگرا، نه صرفا در اندیشه بلکه در عمل و حتی در حد جریان‌ها و خوشه‌هایی از عمل و تمرین شفاف به وجود آیند تا رقابتی میان اقتدارگرا و غیراقتدارگرا فراهم شود.
کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار» نوشته محمود سریع‌القلم در نشر فرزان روز منتشر شده است.

درباره محمود سریع‌القلم نویسنده کتاب «اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار»
محمود سریع‌القلم، متولد 1338 در تهران، نویسنده، پژوهشگر حوزه توسعه و علوم سیاسی و روابط بین‌الملل و مدرس دانشگاه ایرانی است. سریع‌القلم پس از تحصیلات متوسطه برای تحصیلات دانشگاهی به امریکا رفت و در دانشگاه ایالتی نرتریج در رشته علوم سیاسی مدرک کارشناسی گرفت. او سپس تحصیلاتش را تا مقطع دکتری در رشته روابط بین‌الملل در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی ادامه داد. سریع‌القلم سپس در دانشگاه اوهایو پذیرفته شد و فوق دکترای خود را نیز از این دانشگاه دریافت کرد. او به عنوان استاد تمام در گروه علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی به تدریس مشغول است و تاکنون مقالات و کتاب‌های زیادی در حوزه‌های علوم سیاسی، توسعه، روابط بین‌الملل و تاریخ معاصر ایران منتشر کرده است. «روش تحقیق در علوم سیاسی و روابط بین‌الملل»، «عقلانیت و توسعه‌یافتگی ایران»، «فرهنگ سیاسی ایران»، «گفت‌وگوهای توسعه»، «اقتدارگرایی در عهد قاجار» و «اقتدارگرایی در عهد پهلوی» عناوین برخی از کتاب‌های محمود سریع‌القلم هستند.