خانه ادریسیها

کتاب «خانۀ ادریسیها» اثر غزاله علیزاده
رمانی دربارۀ انقلاب و عشق. کتاب «خانۀ ادریسیها» معروف‌ترین رمان غزاله علیزاده است. غزاله علیزاده در کتاب «خانۀ ادریسیها» با خلق جغرافیایی خیالی که در آن انقلابی رخ داده است به طرح مسائل و موضوعاتی چون انقلاب، عشق و پیوند عشق فردی و عشق جمعی در لحظۀ انقلابی می‌پردازد.
کتاب «خانۀ ادریسیها» همچنین در لایه‌های زیرین خود، مضامین سیاسی و اجتماعی را، با گذر دادن از اساطیر و کهن‌الگوها و نشانه‌هایی رمزی و تمثیلی، به مضامینی روان‌شناختی و عرفانی پیوند می‌زند.
تقابل میان گروهی از انقلابی‌ها که به آرمان‌های عدالتخواهانه وفادار مانده‌اند و گروهی دیگر که در پی کسب منافع خود برآمده و آرمان‌های انقلاب را به‌سود جاه‌طلبی‌ها و منافع‌شان مصادره کرده و تقلیل داده‌اند از دیگر موضوعاتی است که در کتاب «خانۀ ادریسیها» به آن پرداخته شده است.
کتاب «خانۀ ادریسیها» اولین بار در سال 1370 در دو جلد در انتشارات توس منتشر شد. بعدها انتشارات توس هر دو جلد این رمان را در یک کتاب، با تصحیحاتی که خود غزاله علیزاده در آن اعمال کرده بود و همراه با دو نقد و تفسیر بر این رمان، یکی از جلال ستاری و با عنوان «درد جاودانگی» و دیگری از محمد مختاری و با عنوان «پیچیدگی سرنوشت یک خانه»، بارها تجدید چاپ کرد.
محمد مختاری در نقد خود بر کتاب «خانۀ ادریسیها» سبک این رمان را متأثر از سبک قصه‌نویسی تالستوی، فلوبر، چخوف، داستایوسکی، هنری جیمز و نابوکُف دانسته است.
کتاب «خانۀ ادریسیها» بعد از انتشار، کتاب برگزیدۀ بیست سال داستان‌نویسی شد.

مروری بر کتاب «خانۀ ادریسیها»
رویدادهای کتاب «خانۀ ادریسیها» در عشق‌آباد اتفاق می‌افتد اما نه دقیقاً عشق‌آبادِ واقعیِ واقع در ترکمنستان. غزاله علیزاده در کتاب «خانۀ ادریسیها»، با عناصری برگرفته از فرهنگ‌های مختلف، عشق‌آبادِ خاص خود را می‌سازد.
در عشق‌آبادِ خیالیِ کتاب «خانۀ ادریسیها» انقلابی رخ داده است و انقلابی‌ها، که «آتشکار» نامیده می‌شوند و اسم‌هایشان با پیشوند «قهرمان» همراه است، به خانه‌ای اشرافی که سه نسل از مالکان آن، مادربزرگ (خانم ادریسی)، لقا و وهاب، و نیز یاور، خدمتکار پیرِ خانه، در آن زندگی می‌کنند، وارد و در آن خانه ساکن می‌شوند. برجسته‌ترین شخصیت در میان آتشکارها زنی به نام قهرمان شوکت است؛ زنی که نخست چهره‌ای خشن و مستبد از خود نشان می‌دهد اما به‌تدریج با زوایای انسانی و مهربانانۀ شخصیت او مواجه و آشنا می‌شویم.
خانه‌ای که قهرمان شوکت و دیگر آتشکارها در کتاب «خانۀ ادریسی‌ها» به آن وارد شده‌اند، متعلق به خاندان ادریسی است. در این خانه، به‌موجب انقلاب و شرایط انقلابی و ورود آتشکارها به آن، دو گروه و طبقۀ اجتماعی مقابل هم قرار می‌گیرند و تقابل و تعاملی میان آن‌ها شکل می‌گیرد. یک گروه، انقلابی‌ها و مردم ستمدیده‌ای هستند که انقلاب قرار است حق آن‌ها را از ستمگران و اربابان بگیرد و گروه دیگر، اشراف متمولی هستند که انقلاب علیه آن‌ها رخ داده است.
ساکنان خانه، نمایندگان اشرافیتی رو به زوال و دورانی به‌سرآمده هستند و آن‌ها که به خانه وارد می‌شوند، نمایندگان گروهی که تازه به میدان آمده‌اند و حق خود را می‌خواهند. در جریان گردآمدن این دو گروه در یک خانه، تغییر و تحولاتی در شخصیت‌های کتاب «خانۀ ادریسیها» پدید می‌آید و جنب‌وجوشی به فضای ساکن و راکد خانه وارد می‌شود و سکون و رکود این فضا را درهم می‌شکند.
شخصیت‌پردازی ظریف و ماهرانه و تحول شخصیت‌های اصلی در طول رمان، یکی از ویژگی‌های مهم کتاب «خانۀ ادریسی‌ها» است. از دیگر شاخصه‌های این رمان، زبان و نثر پخته، هنرمندانه، قدرتمند و آهنگین آن است؛ زبان و نثری که به شعر پهلو می‌زند و رنگی از متون کلاسیک فارسی دارد.
کتاب «خانۀ ادریسیها» عرصۀ پیوند عشق و انقلاب است. با وقوع انقلاب گویی عشق نیز جان می‌گیرد و نیز همین عشق است که شعلۀ انقلاب را برمی‌افروزد و آن را روشن نگه می‌دارد و شخصیت‌های رمان را متحول می‌کند و آن‌ها را از خشونت به‌سمت عطوفت و مهرورزی و از رخوت و سکون به‌جانب جنب‌وجوش سوق می‌دهد.
در کتاب «خانۀ ادریسیها» همچنین با گروهی مواجهیم که انقلابِ رخ‌داده در این رمان را مصادره کرده‌اند و با تقلیل آرمان‌های آن و استقرار شرایطی مستبدانه و تمامیت‌خواهانه، آتشی را که با انقلاب افروخته شده است، به شعله‌ای خُرد تقلیل داده و انقلابی‌های اصیل و واقعی را به حاشیه رانده‌اند. در انقلاب خیالیِ کتاب «خانۀ ادریسیها» و ترسیم وجه توتالیتر این انقلاب، علیزاده گویی نظری هم به توتالیتاریسم استالینی و هیتلری دارد و خود نیز در نشستی دربارۀ این رمان به آن اشاره‌ای کرده است.
ارجاع به اساطیر و کهن‌الگوها، که جنبه‌هایی عارفانه و روان‌شناختی به رمان می‌دهد، از دیگر ویژگی‌های کتاب «خانۀ ادریسیها» است.

دربارۀ غزاله علیزاده، نویسندۀ کتاب «خانۀ ادریسیها»
فاطمه علیزاده، معروف به غزاله علیزاده، متولد 1327 در مشهد و درگذشته به سال 1375، داستان‌نویس ایرانی بود.
آثار علیزاده، آمیزه‌ای از شیوه‌ها و ظرافت‌های قصه‌نویسی کلاسیک قرن نوزدهمی و ادبیات مدرن است و به این‌ها باید رنگ‌وبویی سخت ایرانی و ریشه‌دار در سنت‌های ادبی و فرهنگی ایران را نیز افزود.
علیزاده در آثارش، با سبکی منحصربه‌فرد و نثری پخته که در ادبیات کلاسیک فارسی ریشه داشت، به مسائل انسان مدرن و طبقۀ متوسط‌به‌بالای شهرنشین و نیز طبقۀ سنتی اشرافی می‌پرداخت و همچنین به زندگی قشر روشنفکر و این‌ها همه را در متن گذار از سنت به مدرنیسم و تحولات و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی ترسیم می‌کرد.
اضطرابها و آشفتگی‌ها و سرگشتگی‌های انسان و همچنین ملال زندگی روزمره و تقلا برای غلبه بر این ملال از جمله مضامین قصه‌های غزاله علیزاده هستند.