کتاب «خان? ادريسيها» اثر غزاله عليزاده
رماني دربار? انقلاب و عشق. کتاب «خان? ادريسيها» معروفترين رمان غزاله عليزاده است. غزاله عليزاده در کتاب «خان? ادريسيها» با خلق جغرافيايي خيالي که در آن انقلابي رخ داده است به طرح مسائل و موضوعاتي چون انقلاب، عشق و پيوند عشق فردي و عشق جمعي در لحظ? انقلابي ميپردازد.
کتاب «خان? ادريسيها» همچنين در لايههاي زيرين خود، مضامين سياسي و اجتماعي را، با گذر دادن از اساطير و کهنالگوها و نشانههايي رمزي و تمثيلي، به مضاميني روانشناختي و عرفاني پيوند ميزند.
تقابل ميان گروهي از انقلابيها که به آرمانهاي عدالتخواهانه وفادار ماندهاند و گروهي ديگر که در پي کسب منافع خود برآمده و آرمانهاي انقلاب را بهسود جاهطلبيها و منافعشان مصادره کرده و تقليل دادهاند از ديگر موضوعاتي است که در کتاب «خان? ادريسيها» به آن پرداخته شده است.
کتاب «خان? ادريسيها» اولين بار در سال 1370 در دو جلد در انتشارات توس منتشر شد. بعدها انتشارات توس هر دو جلد اين رمان را در يک کتاب، با تصحيحاتي که خود غزاله عليزاده در آن اعمال کرده بود و همراه با دو نقد و تفسير بر اين رمان، يکي از جلال ستاري و با عنوان «درد جاودانگي» و ديگري از محمد مختاري و با عنوان «پيچيدگي سرنوشت يک خانه»، بارها تجديد چاپ کرد.
محمد مختاري در نقد خود بر کتاب «خان? ادريسيها» سبک اين رمان را متأثر از سبک قصهنويسي تالستوي، فلوبر، چخوف، داستايوسکي، هنري جيمز و نابوکُف دانسته است.
کتاب «خان? ادريسيها» بعد از انتشار، کتاب برگزيد? بيست سال داستاننويسي شد.
مروري بر کتاب «خان? ادريسيها»
رويدادهاي کتاب «خان? ادريسيها» در عشقآباد اتفاق ميافتد اما نه دقيقاً عشقآبادِ واقعيِ واقع در ترکمنستان. غزاله عليزاده در کتاب «خان? ادريسيها»، با عناصري برگرفته از فرهنگهاي مختلف، عشقآبادِ خاص خود را ميسازد.
در عشقآبادِ خياليِ کتاب «خان? ادريسيها» انقلابي رخ داده است و انقلابيها، که «آتشکار» ناميده ميشوند و اسمهايشان با پيشوند «قهرمان» همراه است، به خانهاي اشرافي که سه نسل از مالکان آن، مادربزرگ (خانم ادريسي)، لقا و وهاب، و نيز ياور، خدمتکار پيرِ خانه، در آن زندگي ميکنند، وارد و در آن خانه ساکن ميشوند. برجستهترين شخصيت در ميان آتشکارها زني به نام قهرمان شوکت است؛ زني که نخست چهرهاي خشن و مستبد از خود نشان ميدهد اما بهتدريج با زواياي انساني و مهربانان? شخصيت او مواجه و آشنا ميشويم.
خانهاي که قهرمان شوکت و ديگر آتشکارها در کتاب «خان? ادريسيها» به آن وارد شدهاند، متعلق به خاندان ادريسي است. در اين خانه، بهموجب انقلاب و شرايط انقلابي و ورود آتشکارها به آن، دو گروه و طبق? اجتماعي مقابل هم قرار ميگيرند و تقابل و تعاملي ميان آنها شکل ميگيرد. يک گروه، انقلابيها و مردم ستمديدهاي هستند که انقلاب قرار است حق آنها را از ستمگران و اربابان بگيرد و گروه ديگر، اشراف متمولي هستند که انقلاب عليه آنها رخ داده است.
ساکنان خانه، نمايندگان اشرافيتي رو به زوال و دوراني بهسرآمده هستند و آنها که به خانه وارد ميشوند، نمايندگان گروهي که تازه به ميدان آمدهاند و حق خود را ميخواهند. در جريان گردآمدن اين دو گروه در يک خانه، تغيير و تحولاتي در شخصيتهاي کتاب «خان? ادريسيها» پديد ميآيد و جنبوجوشي به فضاي ساکن و راکد خانه وارد ميشود و سکون و رکود اين فضا را درهم ميشکند.
شخصيتپردازي ظريف و ماهرانه و تحول شخصيتهاي اصلي در طول رمان، يکي از ويژگيهاي مهم کتاب «خان? ادريسيها» است. از ديگر شاخصههاي اين رمان، زبان و نثر پخته، هنرمندانه، قدرتمند و آهنگين آن است؛ زبان و نثري که به شعر پهلو ميزند و رنگي از متون کلاسيک فارسي دارد.
کتاب «خان? ادريسيها» عرص? پيوند عشق و انقلاب است. با وقوع انقلاب گويي عشق نيز جان ميگيرد و نيز همين عشق است که شعل? انقلاب را برميافروزد و آن را روشن نگه ميدارد و شخصيتهاي رمان را متحول ميکند و آنها را از خشونت بهسمت عطوفت و مهرورزي و از رخوت و سکون بهجانب جنبوجوش سوق ميدهد.
در کتاب «خان? ادريسيها» همچنين با گروهي مواجهيم که انقلابِ رخداده در اين رمان را مصادره کردهاند و با تقليل آرمانهاي آن و استقرار شرايطي مستبدانه و تماميتخواهانه، آتشي را که با انقلاب افروخته شده است، به شعلهاي خُرد تقليل داده و انقلابيهاي اصيل و واقعي را به حاشيه راندهاند. در انقلاب خياليِ کتاب «خان? ادريسيها» و ترسيم وجه توتاليتر اين انقلاب، عليزاده گويي نظري هم به توتاليتاريسم استاليني و هيتلري دارد و خود نيز در نشستي دربار? اين رمان به آن اشارهاي کرده است.
ارجاع به اساطير و کهنالگوها، که جنبههايي عارفانه و روانشناختي به رمان ميدهد، از ديگر ويژگيهاي کتاب «خان? ادريسيها» است.
دربار? غزاله عليزاده، نويسند? کتاب «خان? ادريسيها»
فاطمه عليزاده، معروف به غزاله عليزاده، متولد 1327 در مشهد و درگذشته به سال 1375، داستاننويس ايراني بود.
آثار عليزاده، آميزهاي از شيوهها و ظرافتهاي قصهنويسي کلاسيک قرن نوزدهمي و ادبيات مدرن است و به اينها بايد رنگوبويي سخت ايراني و ريشهدار در سنتهاي ادبي و فرهنگي ايران را نيز افزود.
عليزاده در آثارش، با سبکي منحصربهفرد و نثري پخته که در ادبيات کلاسيک فارسي ريشه داشت، به مسائل انسان مدرن و طبق? متوسطبهبالاي شهرنشين و نيز طبق? سنتي اشرافي ميپرداخت و همچنين به زندگي قشر روشنفکر و اينها همه را در متن گذار از سنت به مدرنيسم و تحولات و دگرگونيهاي سياسي و اجتماعي ترسيم ميکرد.
اضطرابها و آشفتگيها و سرگشتگيهاي انسان و همچنين ملال زندگي روزمره و تقلا براي غلبه بر اين ملال از جمله مضامين قصههاي غزاله عليزاده هستند.
