قرن شوروی

کتاب «قرن شوروی»، اثر موشه لووین
تاریخ روسیۀ شوروی به‌روایت مورّخی که در دوران استالین در روسیه زیسته است. موشه لووین در کتاب «قرن شوروی»، با عنوان اصلی The Soviet century، که متن اصلی آن نخستین بار در سال 2003 منتشر شد، روایتی متفاوت با روایت‌های آشنا و کلیشه‌ای از تاریخ روسیۀ دوران سلطۀ اتحاد جماهیر شوروی و سیاست‌های شوروی در این کشور ارائه داده است.
نام شوروی و کمونیسم که به میان می‌آید، معمولاً یکی از نخستین چیزهایی که به ذهن‌ها متبادر می‌شود عصر وحشت استالینی و تصفیه‌ها و کشتارها و حبس‌ها و تبعیدهای گسترده آن دوره است. موشه لووین اما در کتاب «قرن شوروی» قصد دارد نشان دهد که دوران استالین و سیاست‌های او نشانگر تمامیت دوران حکومت شوروی نیست و کل دوره تسلط کمونیسم بر روسیه را نمی‌توان با اتکا به عصر استالین شناخت و آن عصر را نشانه‌ای از تمامی سال‌های حکومت شوروی قلمداد کرد، اگرچه به اعتقاد لووین این دوران نشانگر تغییر جهتی در نظام شوروی بوده و تأثیراتی جدی بر این نظام به جا گذاشته است.
لووین در کتاب «قرن شوروی» نظام شوروی و حاکمیت این نظام را، از دوران ظهور تا فروپاشی آن، در چشم‌اندازی تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهد و در عین حال هر دوره و مرحله از حکومت شوروی را بر اساس مختصات همان دوره مورد بررسی قرار می‌دهد. در این کتاب با رویکردی انتقادی نسبت به روایت‌هایی از تاریخ شوروی مواجه می‌شویم که با جهت‌گیری‌های ایدئولوژیک و از منظر ضدکمونیستی نوشته شده‌اند.
موشه لووین در کتاب «قرن شوروی» دوران حکومت شوروی را از منظر مورّخی روایت و بررسی می‌کند که اطلاعاتش از آن دوره صرفاً متکی به اسناد و مدارک تاریخی و مطالعات آرشیوی نیست و خودش در دوران استالین در روسیۀ شوروی زندگی و کار کرده و به‌عنوان سرباز جنگیده و آن نظام را از نزدیک و از درون تجربه کرده است.
اِریک هابسبام در وصف کتاب «قرن شوروی» گفته است:
«احتمالاً هیچ مورّخ غربی دیگری که درباره اتحاد شوروی کار کرده است نمی‌تواند به اندازه موشه لووین ترکیبی از تجربۀ شخصی زندگی با روس‌ها از زمان استالین ـ به‌عنوان سرباز جوان زمان جنگ ـ تا دوران پساکمونیستی را با چنین آشنایی عمیق با آرشیوها و مطالب مربوط به عصر شوروی ارائه کند. تأملات او درباره قرن شوروی ادای سهمی مهم به آزادساختن تاریخ شوروی از میراث ایدئولوژیکی قرن گذشته است و باید از مواد خواندنی اساسی برای تمام کسانی باشد که خواستار فهمیدن آن هستند.»

مروری بر کتاب قرن شوروی
موشه لووین در کتاب «قرن شوروی» رویکردی متفاوت با رویکردهای معمول مورّخان غربی را در روایت تاریخ شوروی اتخاذ کرده و دوره‌های مختلف این تاریخ را نه از منظرِ ایدئولوژی ضدکمونیستی، بلکه در پس‌زمینۀ تاریخی آن دوره‌ها و نیز در چشم‌انداز تاریخیِ مرتبط با تمامی دوران حاکمیت شوروی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
لووین کتاب خود را با مقدمه‌ای در باب دوران استالین آغاز می‌کند و این پرسش را پیش می‌کشد که آیا آنچه استالینیسم خوانده می‌شود و آنچه در دوران استالین در روسیه روی داد برآمده از شخصیت و اعمال فردی خود استالین بود یا استالین خود محصول شرایطی تاریخی بوده است.
لووین کتاب «قرن شوروی» را با استالین آغاز می‌کند و بعد به عقب و به عصر لنین می‌رود و آن‌گاه به شوروی بعد از استالین می‌پردازد و روایت تاریخ نظام شوروی را تا دوران سقوط و فروپاشی آن پی می‌گیرد و اشتراکات و تفاوت‌های سه دوره اصلی نظام شوروی، یعنی دوره لنین، استالین و بعد از استالین، را در بستری تاریخی به تصویر می‌کشد و مرور و ارزیابی کند.
در بخشی از کتاب «قرن شوروی» درباره استالین و ارزیابی‌های گوناگون از او آمده است: «[در زمان نگارش این کتاب، چند سال پیش از 2005] حدود پنجاه سال از مرگ استالین [1953] می‌گذرد. در این فاصله منابع جدیدی در دسترس قرار گرفته‌اند و کتاب‌های خوبی در دست نگارش هستند. اما با وجود این منابع غنی، هنوز دستیابی به تمامی ابعاد شخصیت او دشوار است زیرا ارزیابی‌ها و شهادت‌های دست اول تصاویر و لحظات متضادی را به دست می‌دهند. برخی او را رهبری غیراحساسی و عمل‌گرا، کاملاً مطلع، اغلب مؤدب، و حتی خیرخواه و مهربان معرفی می‌کنند ـ به عبارت دیگر، دولتمردی معقول. دیگرانی هم از او چهره‌ای سرد و تاکتیسیَنی فریبکار ارائه می‌کنند. باز گروهی دیگر او را دارای جنون اِعمال کنترل ترسیم می‌کنند که به هیچ‌کس و هیچ‌چیز اعتماد نداشت، فردی خشمگین و هیولایی انتقام‌جو بود که به‌ندرت قادر به مهار فوران‌های خشم خود می‌شد؛ یا بدتر، دیوانه‌ای دمدمی‌مزاج بود که اعتقاد داشت قتل‌عام‌هایی که مرتکب شده بود بزرگ‌ترین ابداع سیاسی او بوده‌اند. هنرپیشه‌ای ناشی در مقیاسی عظیم یا سازمان‌دهی ماهر؟ در نظر بسیاری، او چیزی جز یک چهره رقّت‌انگیز نبود که هر کاری را خراب می‌کرد. آیا او فردی بااستعداد یا حتی نابغه (هرقدر هم از نوع شریر آن) بود؟ یا این‌که فقط میان‌مایه‌ای مبتذل و عوضی (perverse)؟
این واقعیت که ناظرانی که در موقعیتی معین در این‌ خصوص یک نوع اعلام نظر کرده بودند، و بعداً زمانی که همان مرد را در موقعیت‌های دیگر دیدند در قضاوت خود تجدیدنظر نمودند، بر پیچیدگی این تصویرسازی رنگارنگ می‌افزاید.
این‌گونه ارزیابی‌های کاملاً متضاد (که برخی‌شان منعکس‌کننده واقعیت و طبیعت استالین هستند) حیرت‌آورند. اما با توجه به این‌که ما با چهره‌ای سروکار داریم که به صحنه‌سازی دقیقِ نحوه ظاهرشدن خود در برابر دیگران شهرت دارد، می‌توان به نفع این برداشت رأی داد که تمام استالین‌های متنوعی که به چشم ناظران آمده بودند دارای اصالت و واقعی بودند. درهرحال، باید به این نکتۀ بدیهی اذعان کرد: کل پدیده استالین دارای یک آغاز و یک پایان بود، که صرفاً نه ناشی از واقعیت آشکار میرایی آدمیان بلکه همچنین ناشی از آن بود که مرحلۀ انحراف سیستمیِ اتحاد شوروی که در زمان استالین دوام آورد دارای حدود طبیعی خود بود. این امر ما را وامی‌دارد که استالین را دوباره وارد آن جریان تاریخی کنیم که او از آن سر برآورد، به آن ادای سهم کرد، و با مرگ طبیعی خود آن را ترک گفت.»
کتاب «قرن شوروی» با ترجمۀ پیروز اشرف در انتشارات جهان کتاب منتشر شده است.

درباره موشه لووین، نویسنده کتاب قرن شوروی
موشه لووین (Moshe Lewin)، متولد 1921 و درگذشته به سال 2010، مورّخ و روزنامه‌نگار لهستانی بود. لووین از چهره‌های شاخص مکتب مطالعات شوروی بود و در زمینۀ تاریخ شوروی تخصص داشت. او در زمان حملۀ آلمان نازی به لهستان، کشور خود را ترک کرد و به روسیۀ شوروی رفت. مدتی در شوروی کارگر مزرعۀ اشتراکی بود و مدتی هم در یک کارخانه مشغول به کار شد. او همچنین در دوران جنگ جهانی دوم به عنوان سرباز در ارتش شوروی خدمت کرد. لووین در فرانسه درگذشت.

رتبۀ کتاب «قرن شوروی» در گودریدز: 3.90 از 5.