آیین در ایران

کتاب «آیین در ایران: نگاه به دیانت باب از دریچه‌ی اصلاح مذهب تشیّع» نوشتۀ میرزا یحیی دولت‌آبادی و به کوشش و سید مقداد نبوی رضوی
کتابی مرجع برای مطالعه در باب آیین بابی، همراه با نقد و معرفی مفصل این کتاب و نویسنده آن. کتاب «آیین در ایران: نگاه به دیانت باب از دریچه‌ی اصلاح مذهب تشیّع» روایتی از تاریخ تشیّع و سرچشمۀ تشیّع و نیز روایتی درباره آیین بابیه است به همراه نقدی بر این روایت که در قالب مقدمه‌ای مفصل به کتاب «آیین در ایران» افزوده شده است تا مخاطب علاوه بر خواندن روایت اصلی نکاتی را هم در نقد این روایت و در باب آنچه از دید نویسنده این نقد و با استناد به اسناد و شواهد به‌جا مانده درباره تشیّع، ایرادها و اشتباهات تاریخیِ این روایت به شمار می‌آید دریابد.
متن کتاب «آیین در ایران» را میرزا یحیی دولت‌آبادی، که نامش چه بسا برای علاقمندان به تاریخ مشروطه بیشتر با مشروطیت و کتاب «حیات یحیی» به خاطر بیاید، نوشته است. میرزا یحیی دولت‌آبادی کتاب «آیین در ایران» را در سال 1313 خورشیدی (1353 ق.)، در دوران اقامتش در بروکسلِ بلژیک تألیف کرده است.
کتاب «آیین در ایران» در شکل کنونی‌اش با مقدمه‌ای مفصل و تحقیقی و نقادانه از سید مقداد نبوی رضوی همراه است. «آیین در ایران» کتابی است مناسب برای آن دسته از پژوهشگران تاریخ ایران که در زمینۀ چگونگی پیدایش بابی‌گری در ایران و در باب دیدگاههای بابیان، از جمله دیدگاههای آنها درباره اسلام و تشیّع، تحقیق می‌کنند و همچنین می‌خواهند خطاهای این دیدگاهها را، بر اساس اسناد و روایت‌های تاریخی مختلف درباره تشیّع، بدانند.

مروری بر کتاب «آیین در ایران»
کتاب «آیین در ایران: نگاه به دیانت باب از دریچه‌ی اصلاح مذهب تشیّع» از دیباچۀ مفصل و تحقیقی سید مقداد نبوی رضوی، متن کتاب «آیین در ایران»، اثر میرزا یحیی دولت‌آبادی، و سه پیوست با عنوان‌های «تشیع و اندیشه‌های ایرانی» و «اندیشه‌ی شعوبی‌گری و مذهب شیعه»، «ملا محمّدتقی هراتی، ایمان به باب و بازگشت از بابی‌گری» و «رساله‌ی متولی‌باشی قمی در نقد دعوت بهاء الله» تشکیل شده است.
در دیباچه‌ای که سید مقداد نبوی رضوی بر کتاب «آیین در ایران» نوشته است، ضمن معرفی و نقد این کتاب و نشان دادن خطاهای تاریخی آن با استناد به اسناد و مدارک تاریخی دیگر درباره مذهب تشیع و نیز ضمن توضیح درباره رویکرد بابی‌ها به دین و مشی آن‌ها، شرحی نیز از زندگی میرزا یحیی دولت‌آبادی و معرفی‌ای از آثار او آمده است و قسمتی از زندگی‌نامۀ او به قلم حمیده مظفری، همسر اول میرزا یحیی دولت‌آبادی، هم نقل شده است.
کتاب «آیین در ایران» تصویری از خطوط اصلی اندیشۀ بابی‌ها و روایت آن‌ها از تاریخ تشیّع و سرچشمۀ آن به دست می‌دهد و همچنین روایتی از درون از تاریخ پیدایش بابی‌گری ارائه می‌دهد. دولت‌آبادی در این کتاب از نحوه حفظ دین در عصر نگارش کتاب هم سخن می‌گوید و پیشنهادی در این باب ارائه می‌دهد. او در کتاب «آیین در ایران»، چنانکه در دیباچۀ سید مقداد نبوی رضوی بر این کتاب آمده است، «به تحلیل تاریخی ورود دیانت اسلام به ایران زردشتی پرداخته و سپس، ضمن دست گذاشتن بر رویکردهای ضد ایرانی خلافت حجاز، خلافت اموی و خلافت عباسی (سه نماد اسلام عرب)، گرایش ایرانیان مغلوب به آل علی و شکل‌گیری مذهب تشیع (اسلام ایرانی) و بسط آن در ایران را بررسی کرده و با تحلیل سیر صعودی و نزولی ایمان شیعی در ایران، به ظهور سیّد علی‌محمّد باب و آنچه با دعوت او و پیروانش در ایران رخ داد رسیده و در پایان، ضمن بررسی وضعیت دینداری ایرانیان در زمان نگارش کتاب خود، راه‌کاری را که برای حفظ دین‌مداری در ایران درست می‌دانست، به دست داده است.»
کتاب «آیین در ایران: نگاه به دیانت باب از دریچه‌ی اصلاح مذهب تشیّع» به کوشش سید مقداد نبوی رضوی در نشر نگاه معاصر منتشر شده است.

درباره میرزا یحیی دولت‌آبادی، نویسنده کتاب «آیین در ایران»
میرزا یحیی دولت‌آبادی، متولد 1241 در دولت‌آباد اصفهان و درگذشته به سال 1318، وقایع‌نگار و مورخ ایرانی، سیاستمدار، شاعر، خوشنویس، فعال فرهنگی و سیاسی مشروطه‌خواه و از رجال سیاسی عصر مشروطه و اوایل پهلوی اول و از نمایندگان مجلس شورای ملی بود. او همچنین در تأسیس مدارس جدید در ایران نقشی مؤثر داشت. از فعالیت‌های سیاسی میرزا یحیی دولت‌آبادی در آستانۀ وقایع مربوط به جنبش مشروطه می‌توان به مشارکت او در ترور ناصرالدین شاه و عضویت در انجمن مخفی میکده اشاره کرد. او در گنجاندن خواست تأسیس «عدالت‌خانه» در فهرست خواسته‌های عالمان دینی معترض تهران نیز دخیل بود. دولت‌آبادی مدتی هم در وزارت معارف بود و نیز به عنوان سرپرست دانشجویان ایرانی ده سال در بلژیک زندگی کرد. در همان دوران بود که با یادآوری او هزاره فردوسی در ایران برگزار شد. چنانکه حمیده مظفری در زندگی‌نامۀ او نوشته و در دیباچۀ کتاب «آیین در ایران» از جانب او نقل شده است، دولت‌آبادی «هنگام فرارسیدن سال ولادت فردوسی، دولت را به مناسب بودن تجلیل شاعر بزرگوار به وسیله‌ی گرفتن جشن هزارمین سال تذکر داده و در همان موقع، در بروکسل، رساله‌ی شیوای لبخند فردوسی را به رشته‌ی تحریر درآورده و نیز نطق‌های مهمی در اهمیت شاعر عالی‌مقام طوس در مجالسی که به این مناسبت برپا بود، ایراد نمودند.» همچنین، چنانکه در همین زندگی‌نامه آمده، او «در ایام اقامت بروکسل، گاه‌گاه نیز به نمایندگی دولت در کنگره‌های بین‌المللی تربیت خانوادگی و حمایت اطفال و کنگره‌ی بین‌المللی مذاهب» شرکت می‌کرده است. دولت‌آبادی همچنین از کسانی بود که در جریان نسل‌کشی ارامنه به دست عثمانیان منتقد رفتار دولت عثمانی با ارامنه بود و انتقاد خود را در دیدار با طلعت پاشا، یکی از مقامات سیاسی دولت عثمانی، با او در میان گذاشت.
کتاب «حیات یحیی» از آثار مشهور میرزا یحیی دولت‌آبادی است. دولت‌آبادی در «حیات یحیی» به شرح زندگی خود و روایت وقایع عصر خود پرداخته است.

درباره سید مقداد نبوی رضوی
سید مقداد نبوی رضوی، متولد 1359، مورخ و پژوهشگر ایرانی است. نبوی دارای کارشناسی ارشد مهندسی عمران با گرایش سازه‌های هیدرولیکی از دانشگاه تهران و نیز دارای کارشناسی ارشد تاریخ اسلام از دانشگاه شهید بهشتی است. جریانهای دینی عصر قاجار و مشروطه و ردّ پای این جریان‌ها در جنبش مشروطه و نیز اصلاح دینی در ایران موضوعات اصلی آثار پژوهشی سید مقداد نبوی رضوی است. نبوی همکاری با بنیاد دایره‌المعارف اسلامی و عضویت در هیأت مشاوران پروژه «دنیای زنان در عصر قاجار»، به سرپرستی پروفسور افسانه نجم‌آبادی، استاد تاریخ دانشگاه هاروارد، را در کارنامۀ کاری خود دارد. از آثار او می‌توان به کتاب‌های «اندیشۀ اصلاح دین در ایران: مقدمه‌ای تاریخی» و «تاریخ مکتوم: نگاهی به تلاش‌های سیاسی فعالان ازلی در مخالفت با حکومت قاجار و تدارک انقلاب مشروطه» اشاره کرد.