فرامین تاسیس، اداره و انحلال حکومت فرقه دموکرات آذربایجان

کتاب «تاریخ معاصر ایران» برگرفته از مجموعه‌‌ی اسناد شوروی
فرامین تأسیس، اداره و انحلال حکومت فرقه دموکرات آذربایجان
رویداداهای تاریخ همیشه برای بشر جذابیت داشته است. در هر دوره‌ای از تاریخ جوامع بنابر رخدادها و جنگ‌های داخلی و خارجی افراد جامعه دوست دارند بیشتر درباره جامعه‌ی خود بدانند. تحقیق و پژوهش در رویدادهای تاریخی و انتشار اسناد گوناگون معتبر، برای افراد یک جامعه که دوستدار تاریخ هستند؛ از جذابیت زیادی برخوردار است. کتاب «تاریخ معاصر ایران» با دسترسی به اسنادی که پس از فروپاشی شوروی به دست پژوهشگران رسیده و تکمیل مجموعه‌ای از گزارش‌های مختلف برجای مانده گردآوری و ترجمه شده است. مترجم در بخش پیشگفتار درباره چگونگی مطابقت اسناد برای خواننده‌ی کنجکاو توضیح می‌دهد. استالین از زمان جوانی که فعال انقلابی بود می‌دانست دریای خزر نفت‌خیز است و در همان زمان‌ها باکو را بزرگ‌ترین شهر نفتی می‌خواند. در خرداد سال 1322 شوروی یک تیم توپوگرافی نفت به ایران گسیل کرد که بدون اطلاع به دولت و شاه ایران بود. این افراد با لباس مهندس ارتش به استان مازندران و گیلان رفتند و اصل مأموریتشان ارزیابی ذخائر نفت و گاز شمال ایران بود. کشف مهندسان موجب شگفتی استالین و رئیس پلیس او شد. در تیرماه 1324 یادداشتی با امضای دفتر سیاسی کمونیست شوروی ولی گویا به قلم خود استالین نوشته شده بود و آذربایجان شوروی موظف بود هرگونه اقدامات لازم برای جنبش جدایی‌طلبی در آذربایجان و دیگر استان‌های شمالی ایران اتخاذ کند. همزمان عبدالصمد کامبخش دبیرکل حزب تودۀ ایران هم به باکو فراخوانده شد و دستور گرفت که تشکیلات توده در آذربایجان را یکجا منحل و افراد آن را در «حزب دموکرات آذربایجان» عضو کند.
مترجم می‌نویسد: بخش عمده‌ای از داده‌ها و دانسته‌های جدید به همت دکتر جمیل حسنلی، پژوهشگر مستقر در باکو شناسایی شد و در دسترس قرار گرفت؛ وی علاوه بر استفاده از این اسناد در تحقیقات خود، مجموعه‌ای از این اسناد را در اختیار مرکز بین‌المللی ودرو ویلسون برای پژوهشگران، در واشنگتن قرار داد، از جمله سه سند مهم مشتمل بر فرامین صادره از سوی استالین برای «سازماندهی یک جنبش جدایی‌طلب در آذربایجان جنوبی و دیگر ایالات شمالی ایران» که در همان ایام در فصلنامۀ گفتگو ترجمه و منتشر شد و نظر بر اهمیت بحث، بازتاب گسترده‌ای نیز یافت.
درباره کتاب «تاریخ معاصر ایران»
کتاب با توجه به اسناد معتبر ابعاد تازه‌ای درباره آذربایجان را بازگو می‌کند. همان‌طور که اشاره شد موضوع تأسیس و انحلال «حزب دموکرات آذربایجان» با بررسی اسناد و نگاهی وسیع‌تر توضیح داده می‌شود. همچنین کتاب به پیشینۀ تلاش‌های شوروی برای نفوذ بیشتر و حضور گسترده‌تر قبل از بحران نفت شمال و تصمیم مسکو برای تجزیۀ آذربایجان را بیان می‌کند.
در بخشی از کتاب «تاریخ معاصر ایران» می‌خوانیم:
توسعۀ احساسات شوروی‌خواهانه و تقویت نهضت دموکراتیک توده‌های مردم باعث نگرانی عناصر مرتجع شد که با حمایت متفقین‌نان، مخصوصا بریتانیایی‌ها، برای تقویت مواضع خود و نابودی تشکل‌های دموکراتیک مبارزۀ قاطعانه‌ای را آغاز کردند. در پی شیوع این مبارزه، عناصر مرتجع در آغاز مقدمِ استاندار و هواداران او هدف حمله قرار دادند زیرا او را نیروی حامی نهضت دموکراتیک و دوستان ما تشخیص دادند.
[محمدولی میرزا] فرمانفرمائیان، شفیع امین، صدقیانی، سرتیپ‌زاده و تعدادی دیگر کارزار توفنده‌ای را برای احضار مقدم برپا داشتند. آنها برای اخلال در کار مقدم در سال 1943 رشته اقداماتی را برای مختل کردن عرضۀ گندم آغاز کردند که مهم‌ترین آنها در 12 ژوئیه 1943/ 21 تیر 1322 در تبریز روی داد؛ در خلال این آشوب یک گروه هزار نفری از اوباش به تعدادی از نانوایی‌ها حمله کرده و معاون استاندار را کتک زدند. همان‌‌گونه که می‌دانیم این کارزار با موفقیت‌ قرین گشت. مقدم و مجموعۀ کاملی از مقامات شوروی‌خواه از مناصب خود برکنار شدند. احمدی که جایگزین استاندار شد، کارمند بی‌کفایتی از آب درآمد که به هیچ‌وجه از رسیدگی به امور معمول تشکیلات حکومتی نیز برنمی‌آمد. کل اقدامات عملی او در جستجوی راه‌های ارتشاء و دیگر درآمدهای غیرقانونی گذشت. حاصل‌آنکه مقامات حکومت محلی و همچنین مقامات مرکزی حاضر نشدند او را به عنوان استاندار شناسایی کنند. اشرف‌خان پزشکپور، منشی سابق استانداری در این خصوص به من گفت: «احمدی کارها را به صورت کامل ضایع کرد و دفتر استانداری را از یک مرکز حکمرانی به مرکز گردآوری رشوه تبدیل کرد.
درباره ترجمه فارسی کتاب «تاریخ معاصر ایران»
کتاب «تاریخ معاصر ایران» توسط کاوه بیات به فارسی ترجمه شده است. چاپ و نشر کتاب را انتشارات شیرازه برای دوستداران تاریخ معاصر به عهده داشته است.
کاوه بیات تاریخ‌نگار و پژوهشگر ایرانی، سال 1333 در تهران به دنیا آمد. او نوۀ دختری صولت‌الدوله قشقایی (ایلخان قشقایی دوره قاجار) است. از بیات تاکنون مقاله‌هایی در فصلنامۀ گفتگو و ماهنامۀ جهان کتاب و ماهنامه اندیشۀ پویا به چاپ رسیده است. بیات همچنین کتاب‌هایی درباره تاریخ ایران و اسناد‌های مربوط به دوران‌های مختلف تاریخی در ایران تألیف کرده است.
کاوه بیات دبیر مجموعه‌ کتاب‌های «تاریخ معاصر ایران» و «آسیای میانه و قفقاز» است که از سوی نشر و پژوهش شیرازه کتاب (انتشارات شیرازه کتاب ما) برای علاقه‌مندان منتشر می‌شود.