کتاب «مفهوم تاريخ: واژهها و روشها» نوشت? عبدالله عُروي
وقتي از مورّخ و تاريخنگاري حرف ميزنيم از چه حرف ميزنيم؟ اين پرسشي است که عبدالله عُروي در کتاب «مفهوم تاريخ: واژهها و روشها» در پي پاسخ به آن است. کتاب «مفهوم تاريخ» کتابي است در حوزه فلسف? تاريخ که چنانکه سيد محمد آل مهدي در مقدم? ترجم? فارسي آن اشاره کرده، نمايانگر بخشي از جدال فيلسوف و مورّخ است. در اين کتاب تاريخنگاري و مطالعات تاريخي و آنچه در تاريخ سند به حساب ميآيد، با رويکردي نقادانه به پرسش کشيده شده است. همانطور که عُروي خود در پيشدرآمد کتاب «مفهوم تاريخ» تأکيد ميکند، او در اين کتاب از مورّخ حرف ميزند نه از تاريخ. او مينويسد: «ما تاريخ را بهمثاب? فن نه مجموعهاي از رويدادهاي گذشته بررسي ميکنيم. هدف ما توصيف ذهنيّت کسي است که با نگاه خاصي که حرف? او درون جامعهاش آن را مرزبندي ميکند درباره رويدادهاي گذشته سخن ميگويد.»
مروري بر کتاب «مفهوم تاريخ»
آنچه عبدالله عُروي در کتاب «مفهوم تاريخ» موضوع نقد و بررسي و تحليل قرار داده است روشها و رويکردهاي گوناگون در تاريخنگاري و نيز ابزارها و مواد خام و مصالحي است که تاريخنگار با آنها سروکار دارد و با کمک آنها تاريخ را مينويسد. عروي در کتاب «مفهوم تاريخ» موضوعات مختلف و متنوعي را درباب تاريخنگاري پيش ميکشد و پرسشهايي را طرح ميکند که علاقمندان مطالعات تاريخي را به نگاهي متفاوت به متون تاريخي و تاريخنگاري برميانگيزند. بعضي از اين پرسشها، چنانکه در مقدم? ترجم? فارسي کتاب «مفهوم تاريخ» اشاره شده، چنيناند: «تاريخ چيست؟ مورخ کدام است؟ خبر (آحاد، متواتر)، روايت، رويداد، واقعه، پيشامد، سند، گواه، نشانه، چه معنايي دارند؟ آيا مورخ خبر را که توصيف شفاهي رويداد است آنچنانکه هست ثبت ميکند؟ در اين صورت چه تفاوتي ميان مورّخ و روزنامهنگار و يا ميان تاريخ طبري و تاريخ ابن خلدون است؟ اگر چنين نيست و مورخ پس از بررسي و اعمال نظر، خبر را به ثبت ميرساند، در اين صورت مبناي کار او چه خواهد بود؟ اساساً هر خبري ميتواند مواد خام مورخ باشد يا تنها رويدادهاي با اهميت رويداد تاريخي هستند؟ چه کسي رويداد تاريخي را از غير تاريخي تشخيص ميدهد؟ مردم، قدرت سياسي، مورخ يا اينکه خودِ رويداد به سبب نقشي که در زمان وقوع و تأثيري که بعدها داشته، رويدادي تاريخي شده است؟»
کتاب «مفهوم تاريخ» از پيشدرآمد و چهار بخش تشکيل شده که عبارتند از: «پرسشهاي مقدماتي»، «مفاهيم»، «هيستوگرافي» و «استشراق مفهوم». از جمله موضوعاتي که در بخشهاي مختلف کتاب «مفهوم تاريخ» به آنها پرداخته شده ميتوان به رويکرد مورّخ، رويدادِ تاريخي، تاريخ بر مدار خبر، تاريخ بر بنياد پيمان، تاريخ بر مدار تمثال، تاريخ بر مدار عوامل ژنتيک، تاريخ بر مدار رؤيا، تاريخ بر مدار مفهوم، روششناسي بدون قواعد شناختشناسي، کارشناس و مورّخ، شرقشناسي و روش اسلامي اشاره کرد.
اينک بخشي از اين کتاب: «هدفِ پروژه ما توضيح مفهوم تاريخ است و پيشاپيش در اين باره فتوايي نميدهيم ازاينرو مفهوم تاريخ و واژگاني چون: مورّخ، سند، گواه، تأليف... را که معمولاً همراه آن ميآيند به کار ميگيريم تا به نتيجه برسيم. آشکار است اگر بخواهيم از واژهها و مفاهيم تنها آنچه حدود و تعريف آن پيشاپيش مشخص شده است به کار گيريم و بر آن اصرار داشته باشيم چارهاي جز سکوت نخواهيم داشت [ما ميخواهيم اين واژهها و مفاهيم را به چالش بکشيم]. ما در آغاز خلاصهاي از واژگاني را که ابزار اين صناعت بهشمار ميآيند ارائه ميدهيم و پيچيدگي و اشتراک در معانيشان را مطرح ميکنيم، آنچنان که عادتاً بر زبان و قلم مورّخ و راوي جاري است. سپس بهکارگيري عملي آنها را از سوي مورّخان در گذر عصرها بررسي ميکنيم. پس آنگاه به همان مفاهيم بازميگرديم و شمول و دقت آنها را مورد بررسي قرار ميدهيم. ممکن است گفته شود: اين فرايند، خوشايند منطق نيست. واقعيت اين است که فرايند ما فرايند کار هر تحليلگري است که ميخواهد نسبت به آنچه تجربه ميکند، و نه آنچه به ارث برده است، صادق و وفادار باشد و آنکس که لجوجانه چيزي ميخواهد که در توانايياش نيست راهي جز مراجعه به کتابهاي منطق ندارد. ما اصرار داريم که پژوهشهاي ما عمداً استقرايي باشد و هنگامي که مشغول تحليل و تأمل هستيم فراموش نميکنيم که ما درباره خلاصهاي استقرايي تأمل ميکنيم تا در گفتههاي ما هيچگونه اشاره به کشفي رخنه نکند. ممکن است درباره دامن? همخواني تاريخ فعلي [تاريخ – رويداد] و تاريخ روايي [تاريخ – اخبار] پرسشهايي مطرح کنيم. اما هيچگاه ادعا نخواهيم کرد که حقيقت و کنه تاريخ را ميشناسيم؛ حقيقتي که براي مورّخ هنوز کشف نشده يا تا ابد کشف نخواهد شد. ما کشف را به آنچه براي مورّخ به هنگام تاريخنگاري تجلي ميکند محدود ميکنيم و جز اين را در تعريف، بيرون از حوزه فن تاريخ ميدانيم.»
درباره عبدالله عُروي، نويسنده کتاب «مفهوم تاريخ»
عبدالله عُروي، متولد 1933، متفکر، پژوهشگر، نظريهپرداز در حوزه فلسف? تاريخ و داستاننويس مراکشي است. عُروي داراي مدرک دکتراي دولت از دانشگاه سوربنِ فرانسه است. اولين مقالههاي او در حوزه نقد ايدئولوژي در نشريات «ارقام»، «مواقف»، «دراسات عربيه» و نشريات فرانسوي منتشر شد. از جمله کتابهاي عُروي ميتوان به «مفهوم آزادي»، «اسلام و مدرنيته»، «ايدئولوژي عربي معاصر» و «عرب و انديش? تاريخي» اشاره کرد.
درباره ترجم? فارسي کتاب «مفهوم تاريخ»
کتاب «مفهوم تاريخ: واژهها و روشها» با ترجمه و مقدم? سيد محمد آل مهدي در نشر اختران منتشر شده است. سيد محمد آل مهدي، متولد 1331، مترجم آثاري از متفکران جهان عرب است. از جمله ترجمههاي او ميتوان به کتابهاي «عقلانيت اخلاقيِ عربي و تأثير سنت خسرواني»، «مفهوم آزادي» و «عرب و مدرنيته» اشاره کرد.
