نامه حکمت: فرهنگ امثال مولانا

کتابی مرجع برای مولوی‌پژوهان و مولوی‌دوستان. کتاب «نامه حکمت: فرهنگ امثال مولانا» فرهنگ‌نامه‌ای‌ست شامل ضرب‌المثل‌هایی که مولوی در کتاب مثنوی و دیگر آثارش آورده و نیز ضرب‌المثل‌هایی که او خود ساخته و پرداخته و رایج کرده است و بعد از او ورد زبان‌ها شده‌اند.
آنها که با آثار مولوی آشنایی دارند می‌دانند که مولوی، به‌ویژه در کتاب «مثنوی»، استاد به‌کارگیری تمثیل و ضرب‌المثل است. کتاب «نامه حکمت» نیز دقیقاً به همین ویژگی کار مولوی نظر دارد و براساس همین ویژگی و اهمیت آن در کار مولوی تدوین شده است، ضمن اینکه در کتاب «نامه حکمت» با تعدادی از معروفترین ضرب‌المثل‌های رایج در زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ عامه سروکار داریم که یا توسط مولوی، در مثنوی و دیگر آثارش، به کار گرفته شده‌اند و یا مولوی خود آن‌ها را خلق کرده و ضرب‌المثل چنان با مخاطبان ارتباط برقرار کرده و جان کلام را درباب موضوعی گفته است که بعد از مولوی در دهان‌ها افتاده و به ضرب‌المثلی رایج و معروف بدل شده است.
کتاب «نامه حکمت» فرهنگ‌نامه‌ای‌ست که در آن، ضمن درج اصل ضرب‌المثل‌های به کار رفته در آثار مولوی و توضیح درباره ضرب‌المثل‌ها در موارد لزوم، ضرب‌المثل‌های دیگرِ مرتبط با این ضرب‌المثل‌ها نیز نقل شده است. از این نظر، کتاب «نامه حکمت» مرجعی برای دسترسی به بخشی از ضرب‌المثل‌های فارسی است.

مروری بر کتاب «نامه حکمت»
کتاب «نامه حکمت» از دیباچه‌ای در شرح اهمیت گردآوری و تدوین فرهنگ امثال مولانا و توضیح چگونگی تدوین این کتاب و مجموعه‌ای از مدخل‌هایی تشکیل شده که شامل امثال به کار رفته و یا خلق‌شده توسط مولانا و توضیحاتی درباره این امثال و نیز امثال مرتبط با هر ضرب‌المثل‌اند.
فرهاد اصلانی در دیباچۀ کتاب «نامه حکمت»، با آوردن نقل قول‌هایی از مثنوی‌شناسان و پژوهشگران و صاحبنظران گوناگون در مثنوی و ادبیات کهن فارسی درباره کاربرد ضرب‌المثل در آثار مولوی و اهمیت و حضور پررنگ فرهنگ عامه در این آثار و نیز جایگاه کتاب «مثنوی» مولوی در میان مردم، ضرورت تدوین مرجعی شامل ضرب‌المثل‌های به کار رفته در آثار مولوی را نشان می‌دهد.
در دیباچۀ کتاب «نامه حکمت»، با ارجاع به قول صاحبنظران مختلف، بر جایگاه مثنوی در متون کهن فارسی و میزان تأثیر آن و اهمیتی که این کتاب در تاریخ تصوف و عرفان اسلامی دارد تأکید شده و همچنین از این موضوع سخن رفته که مولوی چطور فرهنگ عامه و مناسبات و عادات مردم زمانه‌اش را در مثنوی بازتاب داده است. در واقع همین ارتباط مثنوی با فرهنگ عامه است که پای ضرب‌المثل‌ها را، که بخشی از گنجینۀ فرهنگ عامه هستند، به سخن مولوی باز می‌کند. مولوی اما فقط در مثنوی از امثال استفاده نکرده و در آثار دیگرش نیز، به‌اقتضای موضوع سخن، سراغ ضرب‌المثل‌ها رفته است. او گاه، برای تبیین سخن خود و رساندن آنچه می‌خواهد بگوید، از ضرب‌المثل‌های قدیمی‌تر و رایج استفاده کرده و گاه خودش ضرب‌المثلی ساخته که بعد از او رایج شده است.
در کتاب «نامه حکمت» این ضرب‌المثل‌ها گردآوری شده‌اند، اما گردآورنده تنها به ثبت اصل ضرب‌المثل اکتفا نکرده و ذیل هر مدخل، هرجا که لازم دیده، توضیحاتی را درباره ضرب‌المثل مذکور و برای درک بهتر آن ارائه داده و همچنین ضرب‌المثل‌هایی را که به‌نحوی با ضرب‌المثل اصلی مرتبط‌اند و در مواردی در راستای آن و در مواردی در تقابل با آن قرار دارند، آورده است.
در تدوین کتاب «نامه حکمت» به این موضوع نیز توجه شده که چه‌بسا بعضی امثال، به‌تنهایی قابل درک نباشند و خواننده نیاز داشته باشد ابیات قبل یا بعد از بیتی را که حاوی خود ضرب‌المثل است بداند. در این موارد ابیات قبل یا بعد از ضرب‌المثل نیز در توضیح مدخل آمده است. همچنین اگر جایی لازم دیده شده که مخاطب در جریان حکایتی که ضرب‌المثل به آن مربوط است هم قرار بگیرد، خلاصه‌ای از آن حکایت نیز نقل شده است. مثلاً اگر ضرب‌المثلی دارای شأن نزول است و درک روشن ضرب‌المثلِ مزبور به دانستن آن شأن نزول وابسته است، خلاصه‌ای از حکایتی که حاوی آن شأن نزول است نیز در ذیل مدخل آمده است.
چنانکه در دیباچۀ کتاب «نامه حکمت» توضیح داده شده، ضرب‌المثل‌هایی از این کتاب که متعلق به «مثنوی» هستند، براساس «مثنوی» تصحیح محمدعلی موحد ثبت شده‌اند و گردآورنده در مورد امثال موجود در آثار دیگر مولانا هم به بهترین تصحیح موجود از هر اثر رجوع کرده و آن را مبنای کار خود برای ثبت امثال مولانا قرار داده است. بنابراین در کتاب «نامه حکمت» با ثبت معتبر و قابل اطمینانی از امثال مولانا مواجهیم.
کتاب «نامه حکمت: فرهنگ امثال مولانا» در نشر نگاه معاصر منتشر شده است.

درباره فرهاد اصلانی، تدوین‌گر کتاب «نامه حکمت»
فرهاد اصلانی، متولد 1362، پژوهشگر ادبیات کلاسیک فارسی و مترجم ایرانی است. از آثار تألیفی و پژوهشی او می‌توان به کتاب‌های «ویس و رامین و دین زردشتی»، «داستان‌نامه: فرهنگ امثال شاهنامه» (با همکاری معصومه پورتقی) و «پندنامه: فرهنگ امثال سعدی» و از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب «زنان شاهنامه» (ترجمۀ مشترک با معصومه پورتقی) اشاره کرد.
اصلانی همچنین، به همراه معصومه پورتقی، کار تنظیم و تدوین بیت‌یاب «شاهنامه» تصحیح جلال خالقی مطلق را انجام داده است.