نمایش در ژاپن (روشنگران)

کتاب «نمایش در ژاپن» اثر بهرام بیضایی
پژوهشی درباره سنت نمایشی در ژاپن به همراه چند متن نمایشی ژاپنی. کتاب «نمایش در ژاپن» از آثار پژوهشی بهرام بیضایی است که اگرچه چند دهه از انتشار نخست آن می‌گذرد اما همچنان اثری روشنگر و آموزنده درباره سنت نمایش ژاپنی است.
کتاب «نمایش در ژاپن» یکی از آثار شاخص بیضاییِ پژوهشگر است. او با تالیف و ترجمه‌ متن‌های این کتاب در پی ارایه پیشنهادهایی به تئاتر ایران بوده است.
متن‌هایی که در کتاب «نمایش در ژاپن» منتشر شده‌اند، نخستین‌بار در سال 1343 در مجله «موسیقی» منتشر شدند و پس از آن به صورت جداگانه و در قالب یک کتاب به چاپ رسیدند.
داریوش آشوری و سهراب سپهری در ترجمه متن‌های کتاب «نمایش در ژاپن» با بیضایی همکاری داشتند.

مروری بر کتاب «نمایش در ژاپن»
بهرام بیضایی در ابتدای جوانی‌اش، وقتی بیست سال داشت، فیلمی ژاپنی در خیابان نادری می‌بیند و به واسطه این فیلم با فرهنگی بسیار غنی آشنا می‌شود که تا پیش از آن هیچ شناختی از آن نداشت. دیدن این فیلم کنجکاوی بیضایی را درباره فرهنگ و نمایش ژاپنی برمی‌انگیزد. او که ذهنی جستجوگر داشت به تحقیق درباره نمایش شرقی از جمله در ژاپن می‌پردازد و کتاب «نمایش در ژاپن» حاصل پژوهش‌های او در آن دوره است.
بیضایی در سال‌های پایانی دهه سی و ابتدای دهه چهل به مطالعه در نمایش شرقی پرداخت. این دوره‌ای است که او در آغاز راه قرار دارد و هنوز اسمی و رسمی ندارد. کتاب «نمایش در ژاپن» حاصل همین مطالعات بیضایی در نمایش شرقی است.
نکته قابل توحه این است که بیضایی زمانی به نوشتن کتاب «نمایش در ژاپن» دست زد که که هیچ اطلاعی از تئاتر ژاپن در ایران موجود نبود. در آن دوره که اینترنت هم وجود نداشت دسترسی به منابع دشوار بود اما بیضایی با انتشار «نمایش در ژاپن» جامعه تئاتری و ادبی ایران را با یکی از غنی‌ترین سنت‌های نمایشی آشنا کرد.
بیضایی هنرمندی چندوجهی است. گرچه امروز بیشتر به عنوان کارگردان فیلم و تئاتر شناخته می‌شود، اما مرور کارنامه کاری او، از آغاز تا امروز، نشان می‌دهد که دغدغه پژوهش درباره ناشناخته‌ها برای گشودن مسیرهای تازه وجهی پررنگ از فعالیت‌های او است. بیضایی به تاریخ و جهان اسطوره‌ها و افسانه‌ها علاقه‌ای بسیار دارد و این علاقه او در فیلمنامه‌ها و نمایشنامه‌هایش آشکارا دیده می‌شود. این دغدغه و علاقه او، در بیضاییِ پژوهشگر پررنگ‌تر به چشم می‌آید؛ چه آنجا که درباره افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی پژوهش کرده و چه آنجا که به مطالعه نمایش شرقی پرداخته است. «نمایش در ژاپن» یکی از مطالعه‌های درخور بیضایی است که اولین‌بار در دوره‌ای منتشر شد که شناختی از سنت نمایش شرقی وجود نداشت.
فهرست متن‌هایی که در کتاب «نمایش در ژاپن» آمده عبارتند از: «نمایش در ژاپن»، «نو»، «متن: آتسوموری، ئویماتسو، کیوگن»، «متن: پرنده‌گیر در دنیای مردگان»، «نینگیوجوروری»، «متن: خودکشی دلباختگان در سونه‌زاکی»، «کابوکی»، «متن: کانجینچو»، «نمایش معاصر»، «ضمیمه: برگی از زیبائی‌شناسی نمایش».
تئاتر نو یکی از تئاترهای کلاسیک ژاپن است که نخستین مشخصه‌اش کوتاهی آن است. در بخشی از کتاب «نمایش در ژاپن» درباره تئاتر نو می‌خوانیم: «یک نمایشنامه نو از نظر متن از کوتاه‌ترین نمایشنامه تک‌پرده‌ای معمول در بیرون ژاپن هم کوتاه‌تر است. چنانکه در هر برنامه چند اثر با هم نشان داده می‌شد و برای جلوگیری از فشار و سنگینی احساس و هیجان‌‌ها میان‌پرده‌های خنده‌آور یعنی کیوگن بین آنها بازی می‌کردند. موضوع‌ها معمولا از تاریخ و افسانه‌های ژاپنی گرفته می‌شد با ترکیبی از تفکر عمیق مذهبی شینتوئیزم و بودیزم و زن بودیزم ژاپنی. زبان نو ترکیبی است از شعر و نثر، با شواهدی که معمولا از متون ادبی قدیم چین و ژاپن یا از ادعانامه‌ها می‌آورند، و اغلب در قالب اشعار سفید دوازده‌هجایی بود. خود مردم ژاپن می‌گویند که به واسطه روحیه گسترده عرفانی که در این نمایشنامه‌ها هست هر کلمه مفهومی عمیق‌تر از معمول دارد و زیر ظاهر ترکیبات، عمقی از معنی پنهان است که برای مردم غیرژاپنی و حتی امروزه برای اکثری از خود مردم ژاپن قابل درک نیست، خصوصا که بیان متن در اجرا -بر اثر غلبه احساس- وضوح خود را از دست می‌دهد.»
کتاب «نمایش در ژاپن؛ همراه با پنج متن» که اولین‌بار در سال 1343 توسط انتشارات مجله موسیقی به چاپ رسیده بود، پس از چند دهه در سال 1400 توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان منتشر شد.

درباره بهرام بیضایی نویسنده کتاب «نمایش در ژاپن»
بهرام بیضایی، نمایشنامه‌نویس، فیلم‌نامه‌نویس، کارگردان تئاتر و سینما و پژوهشگر معاصر ایرانی است که در پنجم دی ماه 1317 در تهران متولد شد. بیضایی در همان سال‌های مدرسه بر پرده‌ سینماها به کشف سینمای جدی می‌رسد و کنجکاوی و علاقه‌اش در فیلم و نمایش به حدی برانگیخته می‌شود که می‌کوشد یک دوربین فیلم‌برداری تهیه کند که البته در آن زمان ناکام می‌ماند. او در سال‌های پایانی دبیرستان دو نمایشنامه با زبان تاریخی می‌نویسد و در همان دوره به نگارش نسخه اول «آرش» دست می‌زند. بیضایی در سال‌هایی پایانی دهه سی و ابتدای دهه چهل سینمای جدید و نمایش جدید ایران را پیگیرانه دنبال می‌کند و به انتشار نوشته‌هایی درباره سینما در نشریه «علم و زندگی» می‌پردازد. او به مطالعه در نمایش شرقی هم می‌پردازد. توقفی‌ یک ساله برای ورود به دانشگاه فرصتی در اختیار بیضایی برای مطالعه در ادبیات ایران، جستجو در شاهنامه و فرهنگ پیش اسلامی، اساطیر و مردم‌شناسی، نثر فارسی و نقاشی ایرانی قرار می‌دهد. پس از این او وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران می‌شود و بعدتر به استخدام در اداره کل ثبت اسناد و املاک دماوند درمی‌آید. در 1341 بیضایی یک فیلم هشت میلیمتری چهار دقیقه‌ای سیاه و سفید می‌سازد و به پژوهش‌هایش درباره نمایش در ایران ادامه می‌دهد. در این سال او به اداره هنرهای دراماتیک منتقل می‌شود. از آغاز دهه چهل به این‌سو بیضایی بی‌وقفه به کار پژوهش، نوشتن نمایشنامه و فیلم‌نامه می‌پردازد و به رغم همه موانع و محدودیت‌هایی که پیش رو داشته می‌تواند چند فیلم سینمایی بسازد و چند نمایش را هم به روی صحنه ببرد. بیضایی هنرمند و نویسنده‌ای است که نسبت به مسایل اجتماعی‌ پیرامونش حساسیت داشته و از پایه‌گذاران و اعضای اصلی کانون نویسندگان ایران در زمان تاسیس کانون به شمار می‌رود. کارنامه بیضایی بسیار پربار است. از فیلم‌های او می‌توان به «رگبار»، «شاید وقتی دیگر»، «باشو، غریبه‌ی کوچک»، «سگ‌کشی» و «مسافران»، از نمایشنامه‌هایش می‌توان به «مرگ یزدگرد»، «چهار صندوق»، «پهلوان اکبر می‌میرد»، «سهراب‌کشی»، «چهارراه»، «ندبه» و «سلطان مار»، از فیلمنامه‌های فیلم‌نشده‌اش می‌توان به «عیّار تنها» و «اِشغال» و از آثار پژوهشی‌اش می‌توان به کتاب‌های «ریشه‌های درخت کهن»، «نمایش در ایران» و «هِزاراَفسان کجاست؟» اشاره کرد. از بیضایی، داستان کودک و شعر و ترجمه نیز منتشر شده است.