تاریخ فلسفه اشراق از سهروردی تا طباطبایی

کتاب «تاریخ فلسفه اشراق: از سهروردی تا علامه طباطبایی» نوشتۀ حسن سیّدعرب
یک گزارش تحلیلی درباره تاریخ فلسفۀ اشراق در ایران و جهان و فیلسوفان و شارحان مطرح این حوزه، از سهروردی تا عصر حاضر. کتاب «تاریخ فلسفه اشراق: از سهروردی تا علامه طباطبایی» نوشتۀ حسن سیّدعرب، چنانکه نویسنده خود در مقدمۀ این کتاب اشاره کرده است، «نخستین گزارش تحلیلی تاریخ فلسفه اشراق از شهاب‌الدین سهروردی (549 – 587 ق) تاکنون است.»
فلسفۀ اشراق یکی از سه مکتب اصلی و مهم فلسفی در تاریخ فلسفۀ اسلامی است. حسن سیّدعرب در کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» به شرح زندگی و معرفی و مرور آثار هر یک از فیلسوفان و متفکران و شارحان و مُفسران مهم و برجستۀ فلسفۀ اشراق می‌پردازد و مفاهیم اصلی و کلیدی اندیشۀ آن‌ها و رویکردشان را در فلسفۀ اشراق توضیح می‌دهد.
در کتاب «تاریخ فلسفۀ اشراق» سیری از پیدایش و تحول این فلسفه و جریان‌های گوناگون مرتبط با آن در ایران و جهان، از شهاب‌الدین سهروردی که بنیانگذار مکتب فلسفی اشراق در تاریخ فلسفۀ اسلامی‌ست تا متفکران و فیلسوفان اشراقی و شارحان این مکتب فلسفی در عصر حاضر، ترسیم شده است.

مروری بر کتاب «تاریخ فلسفه اشراق»
اگرچه فلسفه اشراق، چنانکه حسن سیّدعرب در مقدمۀ کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» اشاره می‌کند، به‌لحاظ تاریخی با سهروردی آغاز نمی‌شود و تعیین مبدأ زمانی برای این فلسفه دشوار است اما کتاب «تاریخ فلسفه اشراق»، به‌گفته نویسنده این کتاب، «ناظر به بررسی این اندیشه در مقطعی خاص است که با سهروردی آغاز می‌شود. زیرا موسس دومین حوزه فلسفی در تاریخ فلسفه اسلامی است» و «اگر بتوان بخشی از این تاریخ را گزارش کرد، به ضرورت، مبدأ آن سهروردی است و متصل ساختن آن به عهد کنونی، ادوار مختلف آن را نشان می‌دهد.»
سیّدعرب همچنین در بخشی از مقدمۀ کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» درباره شارحان فلسفۀ اشراق و سرگذشت این فلسفه در دوره بعد از سهروردی می‌نویسد: «شارحان فلسفه اشراق برغم اندیشه‌های متفاوت، کوشیده‌اند زوایای گوناگون این فلسفه را تفسیر و تحلیل کنند و غالب آثار برجای مانده نشان می‌دهد که در این رهیافت تا اندازه زیادی موفق بوده‌اند. رویکرد به فلسفه اشراق در ادوار مختلف، بر اساس نوع مواجهه شارحان معیّن می‌گردد. فراز و فرود این سیر تاریخی گاه متأثر از حوادثی است که نقش تعیین کننده دارد. لذا نمی‌توان عهد پس از سهروردی را تاکنون، بدون بررسی این عوامل قابل گزارش دانست زیرا فلسفه او در هر دوره، نسبتی ویژه با علوم و معارف عقلی و شهودی دارد و به طور مشخص هنگامی که با اندیشه یکی از شارحان بزرگ می‌آمیزد، این تأثر بیش از ادوار قبل نمایان می‌گردد.»
کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» از مقدمه‌، هشت فصل و سه ضمیمه تشکیل شده است. نویسنده در مقدمۀ کتاب، توضیحی کلی درباره فلسفۀ اشراق و سیر آن و شارحان این فلسفه ارائه داده است.
فصل اول کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» به زندگی و آثار و اندیشه‌های شهاب‌الدین سهروردی اختصاص دارد.
سعدالدین بن کمونه، شمس‌الدین شهرزوری، قطب‌الدین شیرازی، جلال‌الدین دوانی، غیاث‌الدین منصور دشتکی و ملاصدرا دیگر متفکران و فیلسوفانی هستند که در فصل‌های دوم تا هفتم کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» به زندگی آن‌ها و آثار و اندیشه‌هایشان و رویکردشان به فلسفۀ اشراق پرداخته شده است.
در فصل هشتم و پایانی کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» نیز تاریخ فلسفه اشراق از ملاصدرا تا علامه طباطبایی شرح داده شده است.
سه ضمیمۀ کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» به فلسفه اشراق در جهان اختصاص دارند و عبارتند از: «فلسفه اشراق در جهان عرب»، «فلسفه اشراق در شبه قاره هند» و «فلسفه اشراق در غرب».
در بخشی از کتاب «تاریخ فلسفه اشراق» درباره مفهوم اخلاق در فلسفۀ سهروردی می‌خوانید: «سهروردی به دنبال تقریری تازه از اخلاق و اصطلاحات متداول در آن است. به گفته او: "جواد، آن است که ببخشد آنچه بباید بخشیدن بی‌‌عوض. هر که ببخشد تا او را مدح یا ثنا گویند یا مذمّتش نکنند و حمد و شکرش به جای آرند، جواد مطلق نیست بلکه معاملت می‌کند". افزوده به این اصطلاح ناظر به تغییر لفظی است. به گفته او: "روزه از شهوات بگیر تا رویت هلال مرگ و با قدم خود، وارد عید مبدأ و معاد خود شوی". این توصیف برگرفته از رویکرد تأویلی است. عبارت "روزه از شهوات بگیر تا رویت هلال مرگ" ناظر به معنای خاص از فنا است.
نتایج دیگر این رویکرد در تأویل، ناظر به تقابل انسان و شیطان است: "خداوند انسان را در مقابل شیطان و فرزندان او یاری می‌کند". بخشی از اخلاق، ملهم از آیات قرآن کریم و معارف دینی است ولی سخن اخیر سهروردی در این باره ناظر به عموم آیات قرآنی است. هنگامی که می‌گوید: "... شیطان، از پس برآید" نظر به ستیزه شیطان با انسان است. در این توصیف نظر به جایگاه انسان در نسبت با خدا و تقابل با شیطان شده است. به نظر سهروردی: "از معرفت دو چیز متقابل تولّد کند که آن را محبّت و عداوت خوانند". عداوت از رذائلی است که به شیطان باز می‌گردد. شیطان، امارگی نفس است و انسان پیوسته در تردد میان این مرتبه و نفس مطمئنه است.»
کتاب «تاریخ فلسفه اشراق: از سهروردی تا علامه طباطبایی» توسط انتشارات نور اشراق منتشر شده است.

درباره حسن سیّدعرب، نویسنده کتاب «تاریخ فلسفه اشراق»
حسن سیّدعرب، متولد 1343 در ورامین، پژوهشگر حوزه فلسفه، استاد دانشگاه و مترجم ایرانی است. تمرکز اصلی سیّدعرب در پژوهش فلسفی، بر فلسفۀ شهاب‌الدین سهروردی است.
سیّدعرب دارای تحصیلات حوزوی و مدرک معادل دکترا است. او از همکاران بنیاد دایره‌المعارف اسلامی است و همچنین به کار تدریس فلسفه در دانشگاه‌های مختلف مشغول است.
از آثار حسن سیّدعرب می‌توان به کتاب‌های «فرهنگنامۀ سهروردی»، «نقد و تحلیل رویکرد معاصران به سهروردی»، «تصحیح، تعریب، ترجمه و شرح مقدمۀ حکمه‌‌الاشراق سهروردی» و ««هانری کربن و فلسفه سهروردی» اشاره کرد.