کتاب «تاريخ فلسفه اشراق: از سهروردي تا علامه طباطبايي» نوشت? حسن سيّدعرب
يک گزارش تحليلي درباره تاريخ فلسف? اشراق در ايران و جهان و فيلسوفان و شارحان مطرح اين حوزه، از سهروردي تا عصر حاضر. کتاب «تاريخ فلسفه اشراق: از سهروردي تا علامه طباطبايي» نوشت? حسن سيّدعرب، چنانکه نويسنده خود در مقدم? اين کتاب اشاره کرده است، «نخستين گزارش تحليلي تاريخ فلسفه اشراق از شهابالدين سهروردي (549 – 587 ق) تاکنون است.»
فلسف? اشراق يکي از سه مکتب اصلي و مهم فلسفي در تاريخ فلسف? اسلامي است. حسن سيّدعرب در کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» به شرح زندگي و معرفي و مرور آثار هر يک از فيلسوفان و متفکران و شارحان و مُفسران مهم و برجست? فلسف? اشراق ميپردازد و مفاهيم اصلي و کليدي انديش? آنها و رويکردشان را در فلسف? اشراق توضيح ميدهد.
در کتاب «تاريخ فلسف? اشراق» سيري از پيدايش و تحول اين فلسفه و جريانهاي گوناگون مرتبط با آن در ايران و جهان، از شهابالدين سهروردي که بنيانگذار مکتب فلسفي اشراق در تاريخ فلسف? اسلاميست تا متفکران و فيلسوفان اشراقي و شارحان اين مکتب فلسفي در عصر حاضر، ترسيم شده است.
مروري بر کتاب «تاريخ فلسفه اشراق»
اگرچه فلسفه اشراق، چنانکه حسن سيّدعرب در مقدم? کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» اشاره ميکند، بهلحاظ تاريخي با سهروردي آغاز نميشود و تعيين مبدأ زماني براي اين فلسفه دشوار است اما کتاب «تاريخ فلسفه اشراق»، بهگفته نويسنده اين کتاب، «ناظر به بررسي اين انديشه در مقطعي خاص است که با سهروردي آغاز ميشود. زيرا موسس دومين حوزه فلسفي در تاريخ فلسفه اسلامي است» و «اگر بتوان بخشي از اين تاريخ را گزارش کرد، به ضرورت، مبدأ آن سهروردي است و متصل ساختن آن به عهد کنوني، ادوار مختلف آن را نشان ميدهد.»
سيّدعرب همچنين در بخشي از مقدم? کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» درباره شارحان فلسف? اشراق و سرگذشت اين فلسفه در دوره بعد از سهروردي مينويسد: «شارحان فلسفه اشراق برغم انديشههاي متفاوت، کوشيدهاند زواياي گوناگون اين فلسفه را تفسير و تحليل کنند و غالب آثار برجاي مانده نشان ميدهد که در اين رهيافت تا اندازه زيادي موفق بودهاند. رويکرد به فلسفه اشراق در ادوار مختلف، بر اساس نوع مواجهه شارحان معيّن ميگردد. فراز و فرود اين سير تاريخي گاه متأثر از حوادثي است که نقش تعيين کننده دارد. لذا نميتوان عهد پس از سهروردي را تاکنون، بدون بررسي اين عوامل قابل گزارش دانست زيرا فلسفه او در هر دوره، نسبتي ويژه با علوم و معارف عقلي و شهودي دارد و به طور مشخص هنگامي که با انديشه يکي از شارحان بزرگ ميآميزد، اين تأثر بيش از ادوار قبل نمايان ميگردد.»
کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» از مقدمه، هشت فصل و سه ضميمه تشکيل شده است. نويسنده در مقدم? کتاب، توضيحي کلي درباره فلسف? اشراق و سير آن و شارحان اين فلسفه ارائه داده است.
فصل اول کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» به زندگي و آثار و انديشههاي شهابالدين سهروردي اختصاص دارد.
سعدالدين بن کمونه، شمسالدين شهرزوري، قطبالدين شيرازي، جلالالدين دواني، غياثالدين منصور دشتکي و ملاصدرا ديگر متفکران و فيلسوفاني هستند که در فصلهاي دوم تا هفتم کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» به زندگي آنها و آثار و انديشههايشان و رويکردشان به فلسف? اشراق پرداخته شده است.
در فصل هشتم و پاياني کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» نيز تاريخ فلسفه اشراق از ملاصدرا تا علامه طباطبايي شرح داده شده است.
سه ضميم? کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» به فلسفه اشراق در جهان اختصاص دارند و عبارتند از: «فلسفه اشراق در جهان عرب»، «فلسفه اشراق در شبه قاره هند» و «فلسفه اشراق در غرب».
در بخشي از کتاب «تاريخ فلسفه اشراق» درباره مفهوم اخلاق در فلسف? سهروردي ميخوانيد: «سهروردي به دنبال تقريري تازه از اخلاق و اصطلاحات متداول در آن است. به گفته او: "جواد، آن است که ببخشد آنچه ببايد بخشيدن بيعوض. هر که ببخشد تا او را مدح يا ثنا گويند يا مذمّتش نکنند و حمد و شکرش به جاي آرند، جواد مطلق نيست بلکه معاملت ميکند". افزوده به اين اصطلاح ناظر به تغيير لفظي است. به گفته او: "روزه از شهوات بگير تا رويت هلال مرگ و با قدم خود، وارد عيد مبدأ و معاد خود شوي". اين توصيف برگرفته از رويکرد تأويلي است. عبارت "روزه از شهوات بگير تا رويت هلال مرگ" ناظر به معناي خاص از فنا است.
نتايج ديگر اين رويکرد در تأويل، ناظر به تقابل انسان و شيطان است: "خداوند انسان را در مقابل شيطان و فرزندان او ياري ميکند". بخشي از اخلاق، ملهم از آيات قرآن کريم و معارف ديني است ولي سخن اخير سهروردي در اين باره ناظر به عموم آيات قرآني است. هنگامي که ميگويد: "... شيطان، از پس برآيد" نظر به ستيزه شيطان با انسان است. در اين توصيف نظر به جايگاه انسان در نسبت با خدا و تقابل با شيطان شده است. به نظر سهروردي: "از معرفت دو چيز متقابل تولّد کند که آن را محبّت و عداوت خوانند". عداوت از رذائلي است که به شيطان باز ميگردد. شيطان، امارگي نفس است و انسان پيوسته در تردد ميان اين مرتبه و نفس مطمئنه است.»
کتاب «تاريخ فلسفه اشراق: از سهروردي تا علامه طباطبايي» توسط انتشارات نور اشراق منتشر شده است.
درباره حسن سيّدعرب، نويسنده کتاب «تاريخ فلسفه اشراق»
حسن سيّدعرب، متولد 1343 در ورامين، پژوهشگر حوزه فلسفه، استاد دانشگاه و مترجم ايراني است. تمرکز اصلي سيّدعرب در پژوهش فلسفي، بر فلسف? شهابالدين سهروردي است.
سيّدعرب داراي تحصيلات حوزوي و مدرک معادل دکترا است. او از همکاران بنياد دايرهالمعارف اسلامي است و همچنين به کار تدريس فلسفه در دانشگاههاي مختلف مشغول است.
از آثار حسن سيّدعرب ميتوان به کتابهاي «فرهنگنام? سهروردي»، «نقد و تحليل رويکرد معاصران به سهروردي»، «تصحيح، تعريب، ترجمه و شرح مقدم? حکمهالاشراق سهروردي» و ««هانري کربن و فلسفه سهروردي» اشاره کرد.
