موسیقای نهنگان آبی

کتاب «موسیقای نهنگان آبی» اثر آدونیس
مقالاتی خواندنی از یکی از بزرگترین شاعران مدرن جهان عرب. کتاب «موسیقای نهنگان آبی»، چنانکه در مقدمۀ فاطمه پرچگانی بر ترجمۀ فارسی این کتاب توضیح داده شده، ترجمۀ منتخبی است از مقالات دو کتابِ آدونیس: یکی کتاب «موسیقی نهنگ آبی»، با عنوان اصلی «موسیقی الحوت الأزرق» و دیگری کتاب «اقیانوس سیاه»، با عنوان اصلی «المحیط الأسود» که متن اصلی اولی، نخستین بار در سال 2002 و متن اصلی دومی، نخستین بار در سال 2005 منتشر شده است.
در کتاب «موسیقای نهنگان آبی» ترجمۀ فارسی گزیده‌ای از مقالات آن هر دو کتاب به مخاطبان فارسی‌زبان ارائه شده است.
کتاب «موسیقای نهنگان آبی» حاوی ژرف‌کاوی‌های شاعری متفکر و منتقد در مسائل گوناگون، به‌ویژه مسائل فرهنگی و هویتی جهان عرب، و نیز دیدگاه‌های او دربارۀ شعر و ادبیات است.

مروری بر کتاب «موسیقای نهنگان آبی»
آدونیس در مقالاتی که از او در کتاب «موسیقای نهنگان آبی» گردآوری و ترجمه شده، با ریزبینی و نکته‌سنجی و دقتی نقادانه و محققانه به موضوعات گوناگون، از زبان و مشخصاً زبان عربی گرفته تا هویت و فرهنگ عربی و جامعه و سیاست و شعر و ادبیات و مواجهۀ شرق و غرب در جهان امروز و جایگاه انسان عرب در چشم جوامع غربی، می‌نگرد و به تأمل در این موضوعات می‌پردازد.
کتاب «موسیقای نهنگان آبی» همچنین نقبی به تاریخ و گذشتۀ فرهنگی جهان عرب است و گذشته و سنت را از منظر متفکری مدرن، که هم بر بر میراث گذشتۀ خود مسلط است و آن را می‌شناسد و هم به مسائل دنیای امروز و فرهنگ عربی معاصر و نیز آنچه در جهان غرب می‌گذرد وقوف دارد، مورد واکاوی نقادانه قرار می‌دهد و نیز از نوع مواجهۀ جهان عرب با مدرنیته سخن می‌گوید.
چنانکه در پیش‌گفتار امیرحسین الهیاری بر ترجمۀ فارسی کتاب «موسیقای نهنگان آبی» اشاره شده، آدونیس در مقالات این کتاب «از دیدگاهِ یک فیلسوف به جهان نگریسته. به جهانی که شامل جهانِ ملموسِ بیروت تا نیویورک است و البته اقلیمِ ناملموسِ شعر و فرهنگِ عربی.»
کتاب «موسیقای نهنگان آبی» شامل بیست‌وسه مقاله است. این مقالات عبارتند از: «زبان؛ "زنده"، "مرده"»، «قدرت اصل»، «سرمایۀ ماشینی، سرمایۀ انسانی»، «شوک»، «چشم‌انداز»، «"سفید" / نیویورک»، «جهانی‌سازی آمریکایی و شهر معلق عربی»، «سیاست آمریکایی و "تئاتر شرارت"»، «عمق و سطح»، «به عقب برنگرد حتی همراه خورشید»، «به سوی جنگی جهانی و پیوسته؟»، «مسئله‌ای عراقی یا آمریکایی؟»، «شرق – چه "شرقی"؟»، «در افق بیروت»، «جاذبه»، «تناقض»، «سنتور»، «شذرات»، «آغاز، تقلید، هویت»، «موسیقای نهنگان آبی»، «میهنی که میهن نیست»، «غربی که عرب‌ها خلق می‌کنند» و «آن بی‌پایانی مشترک».
آنچه می‌خوانید قسمتی است از مقاله‌ای از کتاب «موسیقای نهنگان آبی»، با عنوان «آن بی‌پایانی مشترک»، که آدونیس در آن از بعضی از کهن‌ترین آثار ادبی، که از سرچشمه‌های ادبیات جهان به حساب می‌آیند، سخن می‌گوید: «اگر سخن دربارۀ آغاز شعر صحیح باشد، باید گفت که در کرانه شرقی مدیترانه است. از نظر فنی، شکل‌ها و صورت‌های نخستِ ارتباط میان انسان و جهان و میان کلمات و اشیاء و میان ذات و دیگری در آنجا شکل گرفت. از طریق حماسه گیلگمش و حماسه‌های ادیسه و ایلیاد، برای اولین بار پرسش‌های هستی‌شناسانه دربارۀ هرآنچه مربوط به انسان و جهان و سرنوشت است، مطرح شدند. ناشناخته – از نظر جستجو و کشف، سرگردانی – از نظر تجربه و پرسش، آمیختگی میان انسان و غیب، طبیعت و ماوراء آن که گویی یک موجودیت و کیان هستند: این امر، ابعادی بی‌نظیر بر چشم‌انداز هنری در این سروده‌های بزرگ می‌افزاید، و به زندگی انسان در ماجراجویی وجودی آن و پرسش‌هایش، به‌طور همزمان بُعد تراژدی، پوچی، و قهرمانی می‌بخشد.
در این تجربه‌های بزرگ درمی‌یابیم که ماجراجویی در جهان خارجی از ماجراجویی در جهان داخلی یعنی جهان ذات جدا نیست. کشف ظاهر گونه‌ای از کشف باطن است. و عکس آن نیز صحیح است. دیدن زیبایی ظاهر هستی با چشم از رؤیای باطن از نظر حدس قلبی جدا نیست. و احساسِ زمان و نابودی، صورت دیگری از احساس ابدیت و مرگ است.
در این تجربه‌ها، وحدتی میان واقعیت و افسانه، میان اندیشه و تخیل و میان آشکار و نامرئی می‌یابیم و متوجه می‌شویم که کار خلاقانه در زبان، همان خواندن ناشناختگی جهان و جستجوی ستارگان در حرکت هماهنگ میان تناقضات است: میان شریعت و شعر، منطق و سِحر، عقل و وحی، روستا و شهر، شکار و چوپانی، دریانوردی و کشاورزی، بادیه‌نشینی و شهرنشینی.
در همه اینها می‌توانیم گرایش نهفته درون انسان به دیدار و پیوند با دیگری را ببینیم، که در هویتی یگانه نهفته که هویتِ هویت‌هاست. منظور، هویت حضور انسان در جایی فراتر از گرایش‌های محدود جغرافیایی، نژادی و فرهنگی است. عامل وحدت بین دو کرانه مدیترانه نیز در همین بوده است، در حالی که دریای سیاست، چیرگی و گستردگی، میان آن‌ها جدایی می‌انداخت.»
کتاب «موسیقای نهنگان آبی» با ترجمۀ فاطمه پرچگانی و جعفر ثعلبی، همراه با پیش‌گفتار امیرحسین الهیاری و مقدمۀ فاطمه پرچگانی، در انتشارات مولی منتشر شده است.

دربارۀ آدونیس
علی احمد سعید إسبر، معروف به آدونیس، متولد 1930، شاعر، مقاله‌نویس، منتقد ادبی و مترجم اهل سوریه است. آدونیس را بزرگترین شاعر زندۀ جهان عرب لقب داده‌اند و او را، به‌لحاظ جایگاهش در شعر مدرن عرب، با تی. اس. الیوت در جهان انگلیسی‌زبان مقایسه کرده‌اند. آدونیس از پیشگامانِ و پایه‌گذاران انقلاب مدرنیستی در شعر عربیِ نیمۀ دوم قرن بیستم و یکی از کسانی است که نامش معمولاً به‌عنوان یکی از گزینه‌های احتمالی برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات، در گمانه‌زنی‌های مربوط به این جایزه مطرح می‌شود.
از جمله آثار آدونیس می‌توان به «ترانه‌های مهیار دمشقی» و «الکتاب» اشاره کرد.