از آینه تا خشت 100 سال زندگی ابراهیم گلستان

کتاب «از آینه تا خشت» نوشتۀ محمدرضا رهبریان
کتابی در معرفی ابراهیم گلستان و آثار او. کتاب «از آینه تا خشت: 100 سال زندگی ابراهیم گلستان» مروری است بر زندگی و آثار ابراهیم گلستان و حواشی‌ مربوط به او.
محمدرضا رهبریان در کتاب «از آینه تا خشت» بر کارنامۀ کاری و نیز زوایای گوناگون زندگی و شخصیت ابراهیم گلستان نور تابانده است.
ابراهیم گلستان از چهره‌های مطرح و مهم ادبیات و سینمای ایران است. او نویسنده و فیلمسازی‌ است که در متن دورانی مهم از تاریخ معاصر ایران زیسته و کار کرده و سبک و لحن خاص خود را در سینما و ادبیات ایران ابداع کرده و در قصه‌ها و فیلم‌هایش به کسی و جریانی باج نداده و حتی در آن دسته از فیلم‌هایش که به‌سفارش ساخته شده‌اند نیز حرف خود را به‌نحوی در فیلم گنجانده و موضع خود را نشان داده و اعلام کرده است.
قصه‌ها و فیلم‌های ابراهیم گلستان از آثار پیشروِ زمانۀ خود به حساب می‌آیند و شباهتی به جریان غالب قصه‌نویسی و فیلمسازی دوران خود ندارند. فاصلۀ معنادار آثار گلستان از پسندِ زمانه، از تک‌رو بودن او می‌آید و از نگاه انتقادی‌اش به هرچیزی‌ که به‌عادت پذیرفته می‌شود. این نگاه انتقادی را در گفته‌های صریح و جنجال‌برانگیز او دربارۀ بعضی شخصیت‌های مشهور و محبوب نیز می‌بینیم. همین صراحت و شنا کردن برخلاف جریان آب، در کنار بعضی عوامل دیگر، باعث شده که گلستان به یکی از پرحاشیه‌ترین شخصیت‌های فرهنگی ایران تبدیل شود و پیرامون او حرف‌وحدیث‌های بسیار و داوری‌های ضدونقیضی مطرح شود.
در کتاب «از آینه تا خشت»، با اتکا به اسناد موجود دربارۀ ابراهیم گلستان و گفته‌های خود او و نیز آنچه دیگران درباره‌اش گفته‌اند، به جنبه‌های گوناگون زندگی و آثار ابراهیم گلستان پرداخته شده است.
کتاب «از آینه تا خشت» کتابی مفید برای گشودن باب آشنایی با ابراهیم گلستان و آثار و افکار و زیست شخصی و فرهنگی و اجتماعی و سیاسی اوست.

مروری بر کتاب «از آینه تا خشت»
محمدرضا رهبریان در کتاب «از آینه تا خشت» بر آن است که تا جای ممکن تصویری کامل از زندگی و آثار ابراهیم گلستان ارائه دهد و وجوه گوناگون شخصیت و کار او را معرفی کند.
ابراهیم گلستان در طول زندگی کاری‌اش در عرصه‌هایی گوناگون حضور داشته و کار کرده است؛ مدتی در حزب توده به کار سیاسی پرداخته، مدتی کارمند شرکت نفت شده، روزنامه‌نگاری کرده، ترجمه کرده، فیلم‌‌های مستند و داستانی ساخته و قصه و نقد و جستار نوشته است. در کتاب «از آینه تا خشت» به تمام این جنبه‌های کار گلستان پرداخته شده است. در این کتاب همچنین از زندگی شخصی گلستان، اعضای خانوادۀ او، رابطۀ گلستان با خانواده‌اش، خُلقیات و عقاید او و علاقه‌اش به ورزش و نیز حواشی مطرح دربارۀ او سخن رفته است.
رابطۀ گلستان با دیگر شخصیت‌های فرهنگی مشهور ایرانی و دیدگاه‌هایش دربارۀ آن‌ها، مثلاً دیدگاه‌های جنجال‌آفرین او راجع به احمد شاملو، از دیگر موضوعاتی است که در کتاب «از آینه تا خشت» به آن پرداخته شده است.
در کتاب «از آینه تا خشت» همچنین از نظرات فرزندان گلستان، یعنی زنده‌یاد کاوه گلستان و لیلی گلستان، دربارۀ پدرشان و رابطۀ آن‌ها با او سخن رفته و نیز از رابطۀ فخری گلستان، همسر ابراهیم گلستان، با او.
بخشی از کتاب «از آینه تا خشت» نیز به انعکاس تصویر ابراهیم گلستان در شخصیت محمدرضا سعدیِ فیلم «یک بوس کوچولو» از بهمن فرمان‌آرا اختصاص دارد.
رهبریان برای نگارش کتاب «از آینه تا خشت» و ترسیم زندگی و افکار و عقاید گلستان و معرفی جوانب گوناگون کار و زندگی و شخصیت او در این کتاب، به منابع و نوشته‌های گوناگون و گفته‌های افراد مختلفی رجوع کرده و نیز با خود ابراهیم گلستان گفت‌وگو کرده است.
کتاب «از آینه تا خشت» از پیش‌گفتار و سیزده فصل تشکیل شده است. فصل‌های سیزده‌گانۀ کتاب «از آینه تا خشت» عبارتند از: «زادگاه و تبار خانوادگی»، «کودکی و دوران تحصیل»، «دوران دانشگاه»، «زندگی خانوادگی»، «حزب توده»، «شرکت نفت»، «روزنامه‌نگاری»، «ادبیات»، «سینما»، «آدم‌ها»، «زندگی در غربت»، «ورزش» و «خلق‌وخو و عقاید».
آنچه می‌خوانید برگرفته از بخشی از کتاب «از آینه تا خشت» است که به کودکی و دوران تحصیل ابراهیم گلستان اختصاص دارد: «دوران کودکی و رشد ابراهیم در رفاهی نسبی سپری شد؛ در خانه‌ای بزرگ با باغچه‌ای پر از بوته‌ی گل سرخ و گل محمدی، با درختچه‌های نارنج و پرتقال و پیچ‌های امین‌الدوله. زمانی که بسیاری از خانواده‌ها در محیط‌هایی پر از تنگنا و در نبود امکانات و بی‌خبری به سر می‌بردند، خانواده‌ی گلستان از محیط فکری آرام و مناسبی برخوردار بودند؛ خواندن کتاب و روزنامه در خانه‌شان امری طبیعی بود، هم برق داشتند و هم به سینما می‌رفتند. روزی که به خانه‌شان سیم برق کشیدند، تمام همکلاسی‌هایش برای تماشای برق به آن‌جا آمدند. می‌توان گفت که وضع عمومی‌شان مطلوب و به‌دور از سیه‌روزی و رنج بود، اما نه چنان‌که بتوان به آن نسبت اشرافی داد. در خانه‌ای پرورش می‌یافت که به بچه‌هایشان می‌گفتند وقتی خوراک می‌خورند، حتماً دندان‌هایشان را با خمیر و مسواک بشویند. یک بار هم در مدرسه از خمیردندان و مسواک استفاده کرد و معلم پنجم ابتدایی‌اش وقتی این عملش را دید، او را قرتی خواند و از کلاس اخراجش کرد.
بچه‌ی جنس‌خراب و شیطانی بود. از کودکی نوعی کنجکاوی و کشش به دانستن داشت. دانستن را مثل هوا می‌دانست که بایست آن را تنفس کرد. در همان کودکی دوست داشت از صندوقچه‌هایی قدیمی، خرت‌وپرت‌ها و عکس‌هایی که پدر از زمان زناشویی خود به بعد جمع کرده و در سردابِ خانه‌شان چیده بود، سر دربیاورد. روزی دور از چشم پدر، صندوقچه‌ی پر از عکس‌ها را زیرورو کرد که البته به دعوای پدرانه ختم شد. یک بار هم وقتی شنید که نزدیکی‌های خانه‌شان دارند کسی را دار می‌زنند، با وجود منع‌شدن از تماشای مراسم، یواشکی بر بام خانه خزید و به تماشای مراسم ایستاد. چند روز بعد به جرم همین خیره‌سری، سفت‌وسخت فلک شد. تازه مدرسه رفته بود؛ سال اول دبستان بود. گویا بزرگ‌ترهای خانواده پنهانی به ناظم پیغام داده بودند تا او را فلک کند چون در خانه شیطنت و نافرمانی کرده. می‌خواستند یادش باشد که دیگر بدون اجازه‌ی پدر و مادر به تماشای چنین چیزهایی نرود که برای سن او مناسب و دانستن آن‌ها برایش خوب نیست.
در کنار بازیگوشی‌ها، شوقی دیوانه‌وار به خواندن و گهگاهی به نوشتن داشت. خواندن کتاب برایش خوشایند بود. قطعاً در آن زمان در معدودی از خانواده‌ها کتاب گیر می‌آمد. اما او در محیطی رشد می‌کرد که سینمارفتن و کتاب‌خواندن، به‌ویژه متون کلاسیک، از عادات و الزامات زندگی بود. بی‌گمان کشف و تأثیر ادبیات در درون او، بی‌ارتباط با تعلّق خاطر خانواده به آثار ادبیات کلاسیک نبود.»
کتاب «از آینه تا خشت: 100 سال زندگی ابراهیم گلستان» در نشر برج منتشر شده است.

دربارۀ محمدرضا رهبریان، نویسندۀ کتاب «از آینه تا خشت»
محمدرضا رهبریان، متولد 1354، منتقد ادبی و پژوهشگر ادبیات ایران است. آثار رهبریان بیشتر بر ادبیات معاصر ایران متمرکز است. از آثار او می‌توان به کتاب‌های «بر خاکستر ققنوس: نگاهی به حیوان‌دوستی در آثار صادق چوبک» و «مدرسه یا قفس: بازتاب مدرسه در متون کهن و داستان‌نویسی معاصر» اشاره کرد.
از محمدرضا رهبریان مقالاتی هم در نشریات فرهنگی و ادبی، از جمله مجله‌های «نگاه نو»، «جهان کتاب»، «تجربه» و «کتاب ماه ادبیات»، منتشر شده است.