سینمای فریدون رهنما
سینماگران 3

کتاب «سینمای فریدون رهنما» به‌قلم جمعی از نویسندگان و ‌گردآوری بابک کریمی
مقالاتی در معرفی سینمای یکی از کارگردانان پیشرو و نامتعارف سینمای ایران. کتاب «سینمای فریدون رهنما» مجموعه مقالاتی از منتقدان مختلف دربارۀ فیلم‌های فریدون رهنما است که به‌‌کوشش بابک کریمی در این کتاب گردآوری و منتشر شده‌اند.
فریدون رهنما یکی از فیلمسازان خلاف جریان سینمای ایران بود؛ فیلمسازی که، علاوه بر سینما، ادبیات را هم خوب می‌شناخت. رهنما هم فیلمساز و منتقد سینمایی بود و هم شاعر و منتقد ادبی. او یکی از کسانی بود که شعر مدرن را در ایران معرفی کرد و هم‌او بود که بر نخستین دفتر شعر جدی احمد شاملو، یعنی «قطعنامه»، مقدمه نوشت.
فیلم‌های فریدون رهنما شبیه فیلم‌های جریان غالب در سینمای روزگار خود نبودند و از همین‌رو در حاشیه ماندند و مخاطب عام نیافتند.
در کتاب «سینمای فریدون رهنما» از خلال بازخوانی فیلم‌های این فیلمساز آوانگارد و نامتعارف ایرانی، توسط منتقدان مختلف، نوری بر بخشی مغفول و در حاشیه ماندۀ تاریخ سینمای ایران تابانده شده است.
کتاب «سینمای فریدون رهنما» بابی را برای آشنایی با دنیای سینمایی فریدون رهنما و فیلم‌های او می‌گشاید و می‌تواند شروعی باشد برای پژوهش‌های بیشتر و گسترده‌تر دربارۀ او و آثارش.
در کتاب «سینمای فریدون رهنما» در کنار فیلم‌های رهنما، به تأثیر او بر ادبیات ایران نیز اشاره‌هایی شده و به این وجه از کار و اهمیت فریدون رهنما نیز تا حدودی پرداخته شده است اگرچه تمرکز اصلی کتاب بر آثار سینمایی اوست.

مروری بر کتاب «سینمای فریدون رهنما»
فریدون رهنما در طول عمر کوتاه خود، علاوه بر کارهای دیگرش، سه فیلم ساخت که عبارتند از: «تخت جمشید»، «سیاوش در تخت جمشید» و «پسر ایران از مادرش بی‌اطلاع است». در مقالات کتاب «سینمای فریدون رهنما» عمدتاً به همین سه فیلم او پرداخته شده و سعی شده است که از خلال بررسی این سه فیلم، منظومۀ فکری فریدون رهنما و زیبایی‌شناسی آثار او به مخاطب شناسانده شود.
البته، چنانکه پیش‌تر اشاره شد، رهنما شاعر و اهل ادبیات هم بود و بنابراین عجیب نیست که سینمای او به شعر و ادبیات گره خورده باشد و به همین مناسبت در کتاب «سینمای فریدون رهنما»، علاوه بر رهنمای فیلمساز، از رهنمای شاعر و ادیب و از پیوند سینمای فریدون رهنما با شعر و ادبیات هم سخن رفته است.
در مقالات کتاب «سینمای فریدون رهنما» فیلم‌های فریدون رهنما و جهان سینمایی و منظومۀ فکری و زیبایی‌شناختی آثار او از وجوه گوناگون بررسی و تحلیل شده‌اند و فیلم‌های او از جنبه‌های اسطوره‌شناختی و نمادشناختی مورد واکاوی قرار گرفته‌اند و نیز از نقش و کارکرد زمان و تاریخ در این فیلم‌ها و نحوۀ مواجهۀ رهنما با تاریخ سخن رفته است.
کتاب «سینمای فریدون رهنما» از مقدمه‌ای کوتاه به‌قلم بابک کریمی، گردآورندۀ این کتاب، شش مقاله و فیلم‌شناسی فریدون رهنما تشکیل شده است.
مقالات کتاب «سینمای فریدون رهنما» عبارتند از: «شورش در متن واقعیت: جستاری در نوشته و کار فریدون رهنما» نوشتۀ محمدرضا اصلانی، «برهنگی‌های ماه‌گون» نوشتۀ سودابه فضایلی، «"بیماری تاریخ": فریدون رهنما: پسر ایران از مادرش بی‌اطلاع است» نوشتۀ یوسف اسحاق‌پور و ترجمۀ محمدرضا شیخی، «سینمای رهنما، سینمای دیگر: تخت جمشیدِ فریدون رهنما و مسئلۀ تاریخ» نوشتۀ بابک کریمی، «فریدون رهنما: یک پروژۀ ناتمام» نوشتۀ نوید پورمحمدرضا و «میانگاه دو انگاره: تناظرهای مفهومی هفت‌گانۀ فریدون رهنما» نوشتۀ علیرضا ارواحی.
آنچه در پی می‌آید بخشی از مقالۀ محمدرضا اصلانی، با عنوان «شورش در متن واقعیت»، از کتاب «سینمای فریدون رهنما» است: «می‌توان گفت رهنما سهم عمده‌ای در فهم ادبیات، سینما، موسیقی و زبان داشت، چه در شعر مدرن فرانسه، چه در رویکرد به ارزش نثر زبان پارسی، که در آن دوره هنوز در نثر فقط بیهقی چهره‌ای داشت، نه دیگرها؛ که رهنما طرح کرد. و این به گمانم به سیاق رویکرد فرمالیست‌ها بود و طرح بوطیقای نثر. این بود شاید که او از شعر به نثر می‌رود، از نثر به تئاتر، و از تئاتر به سینما. و از همۀ این‌ها، نگاه او به تاریخ و اسطوره به مثابۀ نوعی تاریخ تفکر بشری می‌رود، که یکی از سازوکارهای حضور تاریخ وضع‌کردن سؤال است. انسان تاریخ‌مند در موقعیت سؤال قرار می‌گیرد. و می‌بینیم که جهان انسانی در قرن بیستم با معضل سؤال‌ها روبه‌رو می‌شود.
سؤال‌هایی که رهنما به عنوان انسانی قرن بیستمی با آن‌ها مواجه بود این مواجهۀ سخت را در سینما و در شعر خود به مثابۀ امر دراما – و حتی تراژیک – روایت می‌کرد. می‌توان گفت مواجهه‌ای بنیادگرا با زمان – دوران – نظام‌های صلبِ فرهنگی – سیاسیِ پنهانگر.
سؤال بی‌انقطاع از سوزاندن، از نابودی، نه داستان بی‌انقطاع از سوزاندن و نابودی. برساختن جهان، برساختن جامعه، برساختن هنر، برساختن شعر و فیلم.
این سؤال بنیادی: ما تاکنون چه پیشنهادی به جهان داشته‌ایم، و اکنون چه؟ اما کژاندیشیِ بازاری اجازه نداد که چنین فراافکنیِ وجودیِ تاریخ‌مندی به وجه طرح جهانی فرارود، و در نطفه هر آن که بود خفه شد. همین رویکردِ خلاف‌آمدِ عادت است که هم‌دوره‌های رهنما می‌گویند: سینمای رهنما سینما نیست. چون شبیه سندروم مک‌کارتیسم نیست. تمامی سینمای وابسته به مک‌کارتیسم با بحران سؤال‌ها و رویکردهای ناشی از آن مسئله دارد. سینمای تحت دکترین مک‌کارتیسم از فرمول‌های ایدئولوژیک فیلم‌سازان شوروی بهره گرفت، همان‌گونه که سرمایه‌داری از آموزه‌های مارکس بهرۀ زیستی گرفت. آپولوژی به جای کریتیک.
هر سه فیلم رهنما، در چنین بحرانی، سؤال از برساختن است، در عین ویرانگریِ هر آن‌چه می‌تواند قاعده بود بر جامعه، هنر و سینما، که می‌شود گفت از درون یک ایدئالیسم سیاسی – هنری برمی‌خاست. هر آن نقد که بر فیلم یا آثار رهنما رفت، و دیگر نظرها از این دست، چه سرکوبی بود. می‌توانم گفت سرکوبی سیستماتیک که ما را از موقعیت تاریخی‌مان حذف کرد.»
کتاب «سینمای فریدون رهنما» در انتشارات خوب منتشر شده است.

دربارۀ بابک کریمی، گردآورندۀ کتاب «سینمای فریدون رهنما»
بابک کریمی، متولد 1366، منتقد فیلم و مترجم ایرانی است. کریمی دبیری مجموعه‌ای به نام «سینماگران» را در انتشارات خوب به‌عهده دارد و کتاب «سینمای فریدون رهنما» هم کتابی از سری کتاب‌های همین مجموعه است.
از ترجمه‌های بابک کریمی می‌توان به کتاب‌‌های «حالا نگاه نکن» و «سابقۀ خشونت» اشاره کرد.