ستون پنجم
گوشه ای از فعالیت های عوامل آلمان بر اساس اسناد محرمانه بریتانیا

کتاب «ستون پنجم» به‌گردآوری و ترجمۀ کاوه بیات
تحرکات و فعالیت‌های مخفی آلمانی‌ها و ایرانیان هوادار آلمان در ایران در دورۀ جنگ دوم جهانی، به‌روایت اسناد بریتانیا. کتاب «ستون پنجم: گوشه‌ای از فعالیّت‌های عوامل آلمان براساس اسناد محرمانۀ بریتانیا (ایران، 1324 – 1320)» بر بخشی مبهم از تاریخ معاصر ایران در دوران جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط قوای متفقین نور می‌تاباند.
کتاب «ستون پنجم» ترجمۀ بخش‌هایی از اسناد و گزارش‌های محرمانۀ دوایر اطلاعاتی و امنیتی بریتانیا است که به فعالیت‌های مخفی آلمانی‌ها و عوامل و طرفداران ایرانی آلمان در زمان جنگ جهانی دوم اختصاص دارند و اخیراً در دسترس پژوهشگران قرار گرفته‌اند.
کتاب «ستون پنجم» منبعی کارآمد برای پژوهشگران تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه ایران نیمۀ اول دهۀ 20 خورشیدی، و نیز مخاطبان غیرمتخصص اما علاقمند به مطالعۀ تاریخ معاصر ایران است.
کتاب «ستون پنجم» از وجهی کمتر شناخته شده از وقایع تاریخ معاصر ایران پرده برمی‌دارد و واجد اسناد و گزارش‌هایی خواندنی دربارۀ نوع مواجهۀ گروهی از ایرانیان با متفقین و نیز گزارش‌هایی دربارۀ حضور آلمانی‌ها در ایران نیمۀ اول دهۀ 20 خورشیدی و فعالیت‌های مخفیانۀ آن‌ها در ایران است.

مروری بر کتاب «ستون پنجم»
موضوع اسناد و گزارش‌هایی که در کتاب «ستون پنجم» گردآوری و به فارسی ترجمه شده‌اند، پرونده‌های حاوی اسناد و گزارش‌های دوایر اطلاعاتی و امنیتی بریتانیا دربارۀ فعالیت‌های مخفی تشکیلات موسوم به «ستون پنجم آلمان» در ایران و عوامل ایرانی و آلمانی این تشکیلات است.
در دوران حکومت نازی‌ها در آلمان، ایرانیان زیادی به آلمان نازی علاقه و گرایش پیدا کردند که دلیل اصلی آن ضدیت ایرانیان با روسیه و انگلیس و خاطرات تلخی بود که آن‌ها از حضور و دخالت‌های این کشور در امور ایران داشتند. در کتاب «ستون پنجم» از خلال انعکاس آنچه در این اسناد و گزارش‌ها آمده، شمه‌ای از این آلمان‌دوستی و ضدیت با روسیه و انگلیس نمایانده شده و علاوه بر آلمانی‌هایی که در ایران فعالیت‌های مخفی داشتند از ایرانیانی که به‌روایت این اسناد، مخفیانه با آلمانی‌ها و تشکیلات ستون پنجم آلمان همکاری می‌کرده‌اند نیز سخن رفته و متن بعضی پرونده‌هایی که برای آن‌ها در دوایر امنیتی و اطلاعاتی بریتانیا تشکیل شده بود، آمده است.
کتاب «ستون پنجم» از مقدمۀ کاوه بیات و سه بخش با عنوان‌های «گزارش‌های کلی»، «پرونده‌های اصلی» و «اسناد و گزارش‌های پراکنده» تشکیل شده است.
در بخشی از یکی از گزارش‌های دوایر امنیتی و اطلاعاتی بریتانیا که در کتاب «ستون پنجم» ترجمه و منتشر شده است، می‌خوانید: «تشکیلات [ستون پنجم] روی کمک بخش گسترده‌ای از ارتش ایران، وزرای هیئت دولت، نمایندگان مجلس، شهربانی، و ادارات دولتی حساب می‌کرد که در این مکاتبات از 160 نفر آن‌ها نام برده شده است. اگرچه ظاهراً توطئه‌گران این افراد را هوادار تلقی می‌کرده‌اند ولی این به‌هیچ وجه به معنای آن نیست که تمامی و یا حتی اکثر آن‌ها عملاً در این مرحله از توطئه مشارکتی فعال داشته‌اند؛ هرچند که در توصیف "گروه همراه" از حضور رئیس ستاد ارتش ایران ژنرال یزدان‌پناه و فرمانده ژاندارمری [در این گروه] نیز یاد شده است. از بهار 1942/ 1321 برنامه‌هایی در حال شکل گرفتن بوده و زمان شروع نیز برای ژوئیۀ 1942/ تیر 1321 معین شده بود. پیشروی آلمان از سمت قفقاز و کاسپین، یا از طریق هوایی نشانۀ شروع عملیات بود. قرار بود که به‌صورت همزمان ارتش ایران و عشایر نیز در پشت خطوط دشمن بر ضد متفقین قیام کنند. در حالی که آن‌ها چاه‌های نفت و پالایشگاه‌ها، سفارت‌خانه‌های متفقین و دیگر نقاط کلیدی را تصرف می‌کردند شهربانی نیز می‌بایست برای کمک به دستگیری اتباع و هواداران متفقین وارد کار شده و عناصر غیرنظامی "ستون پنجم" نیز برای کمک به خرابکاری در مواصلات و دیگر حوزه‌های حیاتی اقدام کنند. در این بین تشکیلات [ستون پنجم] به تلاش‌هایش برای کسب اطلاع از توان نیروهای متفقین و ماهیت برنامۀ دفاعی آن‌ها ادامه می‌داد. آن‌ها در جنوب ایران فرودگاه‌هایی تهیه دیده و برای ذخیرۀ سوخت و علائم [لازم] جهت کمک به فرود آمدن نیروهای هوابرد ترتیباتی داده بودند. یک هواپیمای شناسایی بریتانیایی خود به‌صورتی مستقل یکی از این فرودگاه‌های مخفی را در منطقۀ قشقایی شناسایی کرده بود.»

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «ستون پنجم»
کتاب «ستون پنجم: گوشه‌ای از فعالیّت‌های عوامل آلمان براساس اسناد محرمانۀ بریتانیا (ایران، 1324 – 1320)» با ترجمه و مقدمۀ کاوه بیات در انتشارات جهان کتاب منتشر شده است.
کاوه بیات، متولد 1333 در تهران، مورخ، پژوهشگر و مترجم ایرانی است. تبار کاوه بیات به گروهی از شخصیت‌های نامدار تاریخ و سیاست ایران می‌رسد. او نوۀ دختری صولت‌الدولۀ قشقایی و از نوادگان سهام‌السلطان، یکی از نخست‌وزیران ایران، است. مادربزرگ پدری کاوه بیات از نوادگان فتحعلی‌شاه قاجار و پدر او خواهرزادۀ محمد مصدق، سیاستمدار و نخست‌وزیر مشهور و محبوب ایران، است.
کاوه بیات دبیری مجموعه‌های «تاریخ معاصر ایران» و «آسیای میانه و قفقاز» در شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب (انتشارات شیرازه کتاب ما) را در کارنامۀ کاری خود دارد. او همچنین عضو هیئت گزینش کتاب و جایزۀ بنیاد موقوفات محمود افشار است.
از آثار تألیفی کاوه بیات می‌توان به کتاب‌های «نبرد سمیرم: انگلیسی‌ها، قشقایی‌ها و جنگ دوم جهانی» و «پان ترکیسم و ایران» و از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «اَن لَمتون در عرصۀ علم و سیاست» و «ورشو 1920: تلاش نافرجام لنین برای چیرگی بر اروپا» اشاره کرد.
از کاوه بیات همچنین مقالاتی در فصلنامۀ گفتگو و مجلات جهان کتاب و اندیشۀ پویا منتشر شده است.