کتاب «انکشاف فرنگ» نوشتهي فرامرز معتمد دزفولي، حاصل کوششهاي نگارنده طي يک دهه است که پيشتر در زمستان 1397 در هيئت رسالهي دکترا از آن دفاع کرده است و اکنون اين کتاب توسط انتشارات نگاه معاصر روانهي بازار نشر شده است.
مروري بر کتاب «انکشاف فرنگ» » نوشتهي فرامرز معتمد دزفولي
کتاب «انکشاف فرنگ» تاريخ انديشهي جديد ايراني بين سالهاي 1185 تا 1285 را مورد بررسي قرار ميدهد. تاريخ انديشهي جديد ايراني با التفات به غير و فرنگ آغاز شد و شرايطي را رقم زد که کمکم به گسست از تاريخ انديشهي قديم منجر گرديد. سفرنامههاي ايرانيان محمل و بستر چنين آغاز و گسستي بودند. گسست و شکاف ميان تفکر قديم و تفکر جديد ايراني و آغاز و پا در راه نهادن در بستر جهان نو.
براي شناخت اين عصر و زمانهي يکتا که نقطهي عطفي در تاريخ انديشهي ايراني است، ميطلبد تا آشنايي از منطق آنچه در عصر روشنگري در اروپا اتفاق افتاد بهدست آوريم؛ چرا که بدون شناخت اين تاريخ و نحوهي تحول فکري و افقگشايي جديدي که در ذهنيت انسان غربي رخ داد و لاجرم شرايط امکان گذار او را از جهان قديم به جهان جديد و مدرن رقم زد، هرگز نميتوانيم راه به شناخت آنچه توسط منورالفکران ايراني شکل گرفت، بريم. در اينکه منورالفکران نقش بهسزايي در تحول انديشه و نخستين آشنايي ايرانيان با فرهنگ و انديشه غربي داشتند اکنون شک و ترديدي نيست اما اينکه مشروطيت و تحولات آن حاصل مفهومپردازيهاي نظري و ظرفيتسازيهاي جديد و بديع در زبان و ذهنيت فارسي و ايرانيان است و به طور قاطع نسب از عصر روشنگري اروپا ميبرد و ميتوان آنچه در اين دوره اتفاق افتاد را «روشنگري ايراني» ناميد، مدعاي اين دفتر است. روشنگري ايراني الگوبرداري خلاقانه و برساختهي آگاهانه و هم شايد خوابگردانهي آن کنشگران و انديشمندان در بزنگاه تاريخي خود از آن دورهي تعيينکننده و بس مهم بود. دورهاي که تمدن بشري را تحت تأثير خود قرار داد و رنگ و بوي خويش را بر تمامي فرهنگها و ملل و جوامع نشاند.
براي همين و متأثر از تاريخ جديد و تحولات جوامع مدرن، اکنون ميتوان انديشهي جديد ايران را به لحاظ تحليلي به دورههاي تاريخي و انديشگي تقسيم کرد. اين تاريخ به شش دورهي گفتماني تقسيم ميشود. هر دورهي معرفتي برساخته شده از کنشگران آن دوره و سرمشق عصري آن است. اين دورههاي شش گانه عبارتنداز: 1: سفرنامهنويسان و نخستين رويارويي ايرانيان با غرب 2: منورالفکران و عصر روشنگري ايراني 3: مشروطهخواهان و عصر قانون 4: متجددين و عصر دولتسازي 5: روشنفکران و عصر انقلاب 6: متفکران و عصر پساانقلاب. اين دورهها از آغاز آشنايي ايرانيان با غرب و روياروييهاي مسافران فرنگ با آن سرزمين در درون گزارشها و سفرنامهها شروع ميشوند و به شرايط امروز که دوران پساانقلاب و متفکرين است ميانجامد.
گسترهي مورد پژوهش اين دفتر در برگيرندهي دو دورهي فوقالعاده مهم و تاثيرگذار است: «عصر رويارويي با غرب» و نيز «منورالفکران و عصر روشنگري ايراني». آنچه در اين دفتر «عصر روشنگري ايراني» ميناميم دورهاي است که اندکي بعد در دنبال عصر و نسل «سفرنامهنويسان» و نخستين رويارويي ايرانيان با غرب آغاز ميشود. منورالفکران کنشگران اين عصر، با جهد و تلاش بي بديل خود توانستند بحران و انقلابي که به واسطهي حوادث و جنگهاي ايران و روس و نيز افقگشايي مسافران فرنگ که در ذهنشان صورت يافته بود را در مسير دوراني خويش قرار دهند و به پيش برند.»
انکشاف فرنگ آغاز انديشهي جديد و مدرن ايراني است. اما اين تاريخ نو و انکشاف چه نسبتي با تاريخ انديشه قديم ايران دارد؟ آيا اين انديشه در دنبال و ادامهي انديشهي قديم ايراني است، يا در گسست و انقطاع از اين تاريخ؟ اگر انديشه ي جديد ايراني، در پيوست و دنبالهي «انديشهي قديم» است که سخن تازه و جديدي نيست؛ و اگر در انقطاع و دور شدن از انديشهي قديم است اين چگونه معنايي است؟ تاريخي دور شده از اصل و غيراصيل و به زباني، تاريخ «غربزدگي» است يا خير، تاريخ نوين و آغاز درخشش عصر جديد ايراني؟ براي تعميق سخن اين پرسش را به زبان هانس بلومنبرگ مورخ انديشهي غرب بپرسيم. او، عصر جديد و امانيسم را پاسخي به پرسش و چالش قرون وسطى و مطلقالعناني الهيات ميدانست. تلاشي براي صيانت انسان در برابر مطلقالعناني واقعيت که خود را در مطلقالعنانى الهيات متجلي کرده بود. حال، آيا ميتوان همين وضعيت معرفتي را در نسبتسنجي تاريخي قرار داد و با حزم و احتياطي عالمانه، گامي بلند و جسورانه برداشت و «عصر روشنگري ايراني» و «مشروطيت» را پاسخي جديد و صحيح به کهن پرسش سرزميني و تمدني ايران دانست؟ کهنه پرسشي که پيوسته در طول تاريخ بلند اين ديار طرح شده است و پاسخي نمييافته و راه به بيراههها برده! آيا ايرانيان توانستند در بزنگاه تاريخي خود، کهن پرسش تمدني خود را به درستي تشخيص دهند و پاسخ صحيح آن را بيابند؟ پاسخي که در حکومت قانون و مشروطه متجلي شد و هنوز ما در نسبت با اين «آن» تاريخي، معني مييابيم و راه از نو از سر ميگيريم؟
برشي از کتاب انکشاف فرنگ:
انکشاف فرنگ، حکايت آغازين رويارويي ايرانيان با جهان جديد از مجراي سفرنامههاي فارسي به آن ديار است. رويارويي که ورود ديرهنگام و از سر اجبار ايرانيان را به سرزمين «عجايب» و آن مُلک «بهشتي منظر» و «مينونشان»، ميسر کرد و مواجهه با آن «مردم با فرهنگ» را رقم زد. بدينسان پديداري چهرهي خود در آينهي غربي از ظلام قرون خالي و ادبار روزگار کهن آغاز شد.
براي ايرانيان انکشاف فرنگ، آغاز تاريخ انديشهي جديد خود بود. در اين انکشاف و پديداري، فرنگستان هم چون خوبستان و آرمانشهري رشکبرانگيز رخ از نقاب برکشيد و چهره نشان داد. آشنايي و انکشاف مفاهيمي چون ترقي و زنان و طبيعت و ديگر مفاهيمي چون قانون، مجلس و پارلمان و مشروطيت و... همه و همه در نسبت با اين تاريخ آغاز شدند.
براي ما نيز «انکشاف فرنگ»، شرح گام به گام چنين رويارويي در جهان انديشههاست. کشف قارهاي گمشده در تاريخ انديشه و تفکر ايراني. شرح عصري که ميتوان اکنون آن را در قرابت و نسبت با تاريخ جديد غرب، عصر «روشنگري ايراني» نام نهاد. عصري که بازيگران و برسازندگانش منورالفکران و نويسندگاني آشنا و ناآشنا و مشهور و گمنامي هستند که قهرمانانه با آثار و نوشتههاي خود و عزم و همت بلندشان، مهيا کننده مقدمات فکري و معرفتي جنبش مشروطيت شدند. جنبشي بيبديل و يگانه که ايرانيان پس از عمري به بلندي تاريخ خود توانستند به ميثاقي ملي و فراگير در لواي قانون برسند و در زمرهي ملل راقيه و صاحب کنسيتانسيون قرار گيرند.
دربارهي فرامرز معتمد دزفولي نويسندهي کتاب «انکشاف فرنگ»
فرامرز معتمد دزفولي نويسندهي ايراني و متولد سال 1350 است. «مشکل ما»، «درد بودن»، «روشنفکري ديني و هرمنوتيک متن»، «خوانش پديدارشناسانهي سورههاي مکي قرآن» از جمله ديگر آثار اين نويسنده ميباشد.
