منم تیمور جهانگشا

کتاب «منم تیمور جهانگشا» به‌ ‌قلمِ مارسل بریون و ترجمه و اقتباسِ ذبیح‌الله منصوری
علاقمندان ترجمه – تألیف‌های ذبیح‌الله منصوری حتماً با کتاب «منم تیمور جهانگشا» آشنایی دارند؛ کتابی که نقلِ سرگذشت و فتوحات و کشورگشایی‌های تیمور گورکانی، معروف به «تیمورِ لنگ»، از زبان خود اوست.
اساس متن فارسی کتاب «منم تیمور جهانگشا»، بنا به گفتۀ ذبیح‌الله منصوری در مقدمۀ این متنِ فارسی، روایتی‌ست که مارسل بریون، براساس متنی بسیار قدیمی، از زندگی تیمور ارائه داده است. این روایت، براساس متنی پدید آمده که ظاهراً نویسنده و راوی آن خود تیمور بوده و نسخۀ فارسی‌اش نزد جعفرپاشا، حاکم یمن در دورۀ امپراتوری عثمانی، بوده است. این نسخه بعدها رونویسی می‌شود و سر از هندوستان و سپس انگلستان درمی‌آورَد و به انگلیسی ترجمه و منتشر می‌شود و مارسل بریون از آن به‌عنوان یکی از منابع بی‌شمارش در نگارش زندگی تیمور استفاده می‌کند.
اما نسخۀ فارسی کتاب «منم تیمور جهانگشا» نسخه‌ای بازنویسی شده از کتاب نوشته‌شده توسط مارسل بریون است؛ نسخه‌ای حاوی افزوده‌های ذبیح‌الله منصوری به نسخۀ اصل و آمیخته با قریحه و ذوق قصه‌پردازی او.
آن‌چه ذبیح‌الله منصوری، براساس کتاب مارسل بریون و با نگاه به منابعی دیگر و با اتکا به ذوق و قریحۀ نویسندگی خود، در کتاب «منم تیمور جهانگشا» فراهم آورده است، یک رمان تاریخی – زندگی‌نامه‌ایِ جذاب و خواندنی و پُرکشش است که مخاطبان را با خود به روزگارِ تیمور می‌برد.
چاپِ فعلی کتاب «منم تیمور جهانگشا»، با یادداشتی از علیرضا رئیس‌دانایی دربارۀ ضرورت بازخوانیِ ترجمه – تألیف‌های ذبیح‌الله منصوری، در انتشارات نگاه منتشر شده است.
کتاب‌ «منم تیمور جهانگشا» را، پیش‌تر و در سال‌های مختلف، ناشران گوناگونی منتشر کرده بودند. این کتاب همچنین در سال‌های دور، به‌صورت پاورقی، در یکی از نشریات به چاپ رسیده بود.

مروری بر کتاب «منم تیمور جهانگشا»
راویِ زندگی و سرگذشت تیمور گورکانی در کتاب «منم تیمور جهانگشا» خودِ تیمور است. در این کتاب، زندگی تیمور را، از کودکی تا دورانی که او به یک جنگجو و فاتحِ معروف تبدیل شد و سرزمین‌های بسیاری را تصرف کرد، می‌خوانیم.
کتاب «منم تیمور جهانگشا» با شرح خوابی که پدرِ تیمور، پیش از تولد او، دیده بوده و دلالت بر جهانگشایی تیمور داشته، آغاز می‌شود و با تولد تیمور و نقل وجه تسمیۀ نامش و ظهورِ نخستین بارقه‌های هوش در او، در دوران کودکی و تحصیل در مکتبخانه، ادامه می‌یابد و رفته‌رفته به روزگارِ رزم و کشورگشایی‌ها و جنگ‌های تیمور می‌رسد.
تیمور در لحظۀ روایت شرح حال و خاطرات خود در کتاب «منم تیمور جهانگشا» هفتادساله است.
کتاب «منم تیمور جهانگشا» از سخن ناشر، مقدمۀ ذبیح‌الله منصوری و این فصل‌ها تشکیل شده است: «دوران کودکی و تحصیل نزد شیخ شمس‌الدین»، «آغاز جوانی و فراگرفتن فنون جنگی»، «ورود به خدمت امیر یاخماق»، «مرگ امیر یاخماق و نزاع با ارسلان»، «چطور شهر بخارا را به تصرف درآوردم»، «جنگ تاشکند»، «به سوی مسقط‌الرأس و جنگ نیشابور»، «دومین سفر من به خراسان و جنگ سبزوار»، «عزیمت به جنوب خراسان»، «زابلستان»، «جنگ اصفهان»، «جنگ با سردار مغول»، «پیکار در سرزمین قبچاق»، «مراجعت به ماوراء و آفت ملخ»، «در کرانه‌های دریای آبسکون»، «چطور بغداد را مسخر کردم»، «عبور از گردنۀ پاتاق و رسیدن به فارس»، «بعد از سقوط شیراز»، «یک گردش در سرزمین لرستان»، «ابدال کلزایی که بود و در کجا سلطنت می‌کرد؟»، «قتل شیخ عمر در فارس»، «طاعون»، «سرزمین عجایب یا هندوستان»، «جنگ در کشور شام و تصرف شهرهای آن» و «در آذربایجان چه کردم و چه دیدم».

دربارۀ مارسل بریون
مارسل بریون (Marcel Brion)، متولد 1895 و درگذشته به سال 1984، جُستارنویس، منتقد ادبی، داستان‌نویس و مورخ فرانسوی بود. بریون، پیش از روی آوردن به ادبیات، وکیل دادگستری مارسی بود.
از بریون نزدیک به صد کتاب منتشر شده که موضوعات و حوزه‌های گوناگون، از زندگی‌نامۀ تاریخی گرفته تا بررسی هنر ایتالیایی و آلمانی و رمان، را دربرمی‌گیرند.
از آثار بریون در حوزۀ هنر می‌توان به «ماجراجویی بزرگ نقاشی مذهبی»، «نقاشی رمانتیک»، «چشم، روح و دست نقاش»، «عصر طلایی نقاشی هلندی» و آثاری دربارۀ نقاشان و هنرمندان و موسیقیدانانِ بزرگ و مهمی چون پل سزان، لئوناردو داوینچی، جوتو و موتزارت، از آثارش در حوزۀ زندگی‌نامه‌نویسی می‌توان به «ماکیاوللی» و از آثار داستانی‌اش می‌توان به «افسونگر»، «فرزند زمین و آسمان»، «آن سوی جنگل» و «قلعۀ سایه» اشاره کرد.
کتاب «جهان‌های باستان» و مقاله‌ای دربارۀ رمان «شب‌زنده‌داریِ فینگان‌ها» از جیمز جویس، از دیگر آثار مارسل بریون هستند.
به‌جز کتاب «منم تیمور جهانگشا»، که چنانکه پیش‌تر اشاره شد ترجمه و اقتباسی از اثر مارسل بریون است، از بریون کتابی هم با عنوان «زندگی و آثار میکل‌آنژ، رومی پرآشوب» به فارسی ترجمه شده است.

دربارۀ ذبیح‌الله منصوری
ذبیح‌الله حکیم‌الهی دشتی، معروف به ذبیح‌الله منصوری، متولد 1278 و درگذشته به سال 1365، مترجم – مؤلفی محبوب و پُرکار در تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران بود.
منصوری با نشریات بسیاری، از جمله «سپید و سیاه» و «خواندنی‌ها» و «روشنفکر» و...، به‌عنوان مترجمِ رمان‌های پاورقی‌، از رمان‌های تاریخی و زندگی‌نامه‌ای گرفته تا رمان‌های حادثه‌ای و جنایی و...، همکاری کرد. آثار او با نام‌های مستعار گوناگون، از جمله نام مستعارِ «پیشتاز»، در نشریات منتشر می‌شدند و بسیار خواننده داشتند و بسیاری از آن‌ها به‌صورت کتاب هم منتشر شدند.
گرچه درباب صحت‌وسقمِ ترجمه‌های ذبیح‌الله منصوری حرف‌وحدیث فراوان است و امروزه دیگر روشن شده که این ترجمه‌ها عمدتاً درواقع ترجمه و اقتباس بوده‌اند و منصوری، بیش از آن‌که خود را مقید به وفاداری تامّ و تمام به اصلِ متن بکند، اطلاعات خود را نیز به اصلِ متن وارد می‌کرده و با قریحۀ قصه‌پرداز خود بسیار به آن می‌افزوده، اما داوران منصِف بر این نکته نیز اذعان دارند که آثار منصوری بسیاری را کتابخوان کردند و طعم شیرین کتابخوانی را به خیلی‌ها چشاندند و نقطۀ شروعی بودند برای جدی‌تر به مطالعه پرداختن.
منصوری مترجم – مؤلفی بسیار محبوب و پرخواننده بود و اسمش اگر به‌عنوان مترجم و اقتباس‌گر روی جلد کتابی می‌آمد، فروش آن کتاب را تضمین می‌کرد. از همین رو در یادداشت علیرضا رئیس‌دانایی بر چاپ جدید کتاب «منم تیمور جهانگشا» از قول کریم امامی نقل شده که «راستی‌راستی آدم باید کتاب‌فروش باشد تا قدر و قیمت ذبیح‌الله منصوری را بشناسد.»
از آثار ذبیح‌الله منصوری می‌توان به کتاب‌های «امام حسین و ایران»، «سینوهه، پزشک مخصوص فرعون»، «شاه‌جنگ ایرانیان در چالدران»، «خواجۀ تاجدار»، «ژوزف بالسامو»، «غرش طوفان» و «خداوند الموت» اشاره کرد.
ذبیح‌الله منصوری، به‌گفتۀ خودش، قهرمان بوکسِ سبک‌وزنِ ایران نیز بوده است.