خرد و حکمت زندگی 20: یادداشت هایی در باب چین

کتاب «یادداشت‌هایی در بابِ چین» اثر باربارا تاکمن
چینِ کمونیست از چشمِ غربی. کتاب «یادداشت‌هایی در بابِ چین»، با عنوان اصلی Notes from China، مجموعه یادداشت‌های روزانۀ ژورنالیستی‌ای است که باربارا تاکمنِ روزنامه‌نگار و مورخ در زمان سفرش به چین نوشته و سپس آن‌ها را کتاب کرده است.
کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» ماحصل سفر باربارا تاکمن به چین در دورانی است که مائو تسه‌تونگ هنوز زنده بود و انقلاب فرهنگیِ معروف و فاجعه‌بارش را در این کشور به ‌راه انداخته بود.
باربارا تاکمن در کتاب «یادداشت‌هایی در بابِ چین» با نگاهی رندانه و نقادانه به چینِ دوران مائو و حکومت توتالیترِ این کشور می‌نگرد، اگرچه این را هم نادیده و ناگفته نمی‌گذارد که کمونیسم برای چین دستاوردهای مثبتی هم داشته است.
کتاب «یادداشت‌هایی در بابِ چین» یکی از اولین کتاب‌هایی است که یک غربی دربارۀ چین کمونیست نوشته است. باربارا تاکمن زمانی به چین سفر کرد که نیکسون، رئیس‌جمهور وقت امریکا، تازه به این کشور سفر کرده بود. تاکمن چین دوران زمامداری مائو و نتایج اسفبار انقلاب فرهنگی در این کشور را از نزدیک دید و مشاهدات خود از اوضاع چین کمونیست را در کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» بازتاب داد.
کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» گزارشی نقادانه و روشنگر از وضعیت زندگی در شهرها و روستاهای چین و سیاست‌های ناکارآمد حکومت کمونیستی چین در زمان مائو و شعارزدگی و تمامیت‌خواهی آن حکومت است. این کتاب نشان می‌دهد که یک نظام توتالیتر چگونه عمل می‌کند، چه فجایعی به‌بار می‌آورد و چه خسارت‌های بزرگی به یک کشور می‌زند.
متن اصلی کتاب «یادداشت‌هایی در بابِ چین» اولین بار در سال 1972 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین»
باربارا تاکمن در ابتدای کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» توضیح می‌دهد که آن‌چه او را بر آن داشته که یادداشت‌های روزانۀ ژورنالیستی‌اش دربارۀ چین را کتاب کند، این بوده که گزارش‌های او از چین نه صرفاً ماحصل سفر شش‌هفته‌ای او به این کشور، بلکه مایه‌گرفته از علاقۀ حدوداً چهل‌ساله‌اش به شرقِ دور هستند. تاکمن تعریف می‌کند که قبلاً، در سال 1935، سفری حدوداً یک‌ماهه به چین داشته است. قضیه از این قرار بوده که او برای انجام کاری در یک پروژه به ژاپن رفته و بعد از یک سال اقامت در ژاپن، در راه بازگشت به کشورش، سری هم به چین زده و یک‌ماهی را آن‌جا بوده است.
تجربیات تاکمن از سفرش به شرقِ دور دستمایۀ نوشتن اولین مقاله‌ای بوده که از او منتشر شده است. تاکمن با همین مقاله است که برای اولین بار از راه نوشتن پول درمی‌آورَد و به یک نویسندۀ حرفه‌ای تبدیل می‌شود. تاکمن در سرآغاز کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» از دلمشغولی‌های شغلی‌اش با شرق دور و پوشش اخبار آن در دوره‌ای از زندگی حرفه‌ای‌اش سخن می‌گوید و این‌گونه پیشینه‌ای از رابطه‌اش با شرق دور و دلبستگی‌اش به آن ارائه می‌دهد و آن‌گاه ماجرای نوشته شدن کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» را نقل می‌کند.
بعد از توضیحات مقدماتی نویسنده دربارۀ نگارش و انتشار کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» فصل اول کتاب آغاز می‌شود و ما به‌همراه تاکمن به چین دوران انقلاب فرهنگی مائو سفر می‌کنیم.
باربارا تاکمن فصل اول کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» را با بحث بهره‌کشی از کارگران در چین کمونیست و چراییِ تن دادن کارگران به این بهره‌کشی آغاز می‌کند. تاکمن چینِ دهۀ 1970 میلادی را با چینِ اواخر عصر امپراتوری و دوران پیش از مائو و کمونیسم مقایسه می‌کند و می‌گوید که اوضاع چین، در مقایسه با آن دوران، بهتر شده و همین باعث شده طبقۀ کارگر احساس کند که تحت حمایت دولت است و مثل عصر امپراتوری مورد ظلم و اجحاف قرار نمی‌گیرد و درنتیجه حاضر است به کارِ زیادی که دولت از این طبقه می‌کشد تن بدهد.
تاکمن اما بلافاصله سراغ وجه منفی ماجرا می‌رود و از چهرۀ توتالیتر چین کمونیست و شعارهایی که حکومت چین در کلۀ مردم این کشور فرومی‌کند سخن می‌گوید و از نوعی یکنواختیِ برآمده از نوع حکومت. اما بعد از این اشاره به جنبۀ منفی چینِ کمونیست، باز اشاره‌هایی می‌شود به بهبودهایی که در اوضاع کشاورزی پدید آمده و بهتر شدن وضع زندگی کشاورزان در چین کمونیست، نسبت به قبل و اینکه انسان نوینی در چین پدید آمده است. تاکمن در ضمن، به این نکته هم اشاره می‌کند که شاید اصول اشتراکی به این دلیل در چین جا افتاده است که سبک زندگی چینی‌ها قبل از استقرار کمونیسم هم جمع‌گرایانه بوده و به همین دلیل آن‌ها با مرامِ اشتراکی یکسره بیگانه نیستند.
بنابراین باربارا تاکمن از همان فصل اول کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» خود را در مقام گزارشگری معرفی می‌کند که می‌خواهد نگاهی، تا جای ممکن، همه‌جانبه و منصفانه به چین کمونیست داشته باشد و بدی‌ها و خوبی‌های آن را باهم ببیند. تاکمن این موضوع را هم در نظر می‌گیرد و در کتاب یادآور می‌شود که مدت اقامت او در چین کمونیست کوتاه است و از همین رو باید مواضع و دریافت‌ها و برداشت‌های خود دربارۀ آن را با احتیاط و نه به‌صورت حکم‌های قطعی بیان کند.
تاکمن در فصل دوم کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» بحثی را در این باب می‌گشاید که این «خلق» که همۀ شعارهای سیاسی چین کمونیست دربارۀ آن‌ها و خطاب به آن‌هاست، چه کسانی هستند. او تعریف مائو از خلق را رندانه زیرِ سؤال می‌برد؛ تعریفی که خلق را اکثریت طرفدار انقلاب و بقیه را اقلیت ضدانقلاب معرفی می‌کند. تاکمن این‌گونه به‌تدریج و نرم‌نرم و با نوعی ظرافت، هستۀ توتالیتر و شعارزدۀ چین کمونیست را بر خواننده عیان می‌سازد. او فراموش نمی‌کند که هرازچندی اشاره‌ای به دستاوردهای مائو داشته باشد اما این دستاوردها چشم و گوش او را به آن هستۀ توتالیتر و شعارهایی نمی‌بندد که حکومت می‌کوشد به‌وسیلۀ آن‌ها از مردم چین یک «خلق» تک‌بعدی بسازد که زندگی خود را در کار و تولید و مشارکت در پیشبردِ اهداف توسعه‌طلبانه خلاصه کرده‌اند.
باربارا تاکمن در کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» بر آن است که با مشاهدۀ دقیق زندگی روزمرۀ چینی‌ها و نیز باریک شدن در شیوۀ ادارۀ کشور در چین کمونیست و ساختار اداری و سیاسی آن، دریابد که چینِ بعد از مائو چه فرقی با چینِ قدیم کرده و اوضاع در این چینِ جدید از چه قرار است.
تاکمن در کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» دیدگاه‌های نقادانۀ خود را دربارۀ چین کمونیست و موضوعاتی نظیر انقلاب فرهنگی و شعارهای خلق‌محورِ حکومت و نوع مواجهۀ حکومت چین با میراث گذشتۀ این کشور، رندانه و نرم و با ظرافت بیان می‌کند و البته در این میان از شکار تصاویر و مناظر شاعرانه و انسانی در چین هم غافل نمی‌ماند؛ تصاویر و مناظری که جلوه‌هایی باستانی و آرکائیک و افسانه‌ای دارند.
کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» از مقدمه‌ای با عنوان «در باب این‌که چگونه به چین آمدم»، نُه فصل و بخشی با عنوان «اگر مائو سال 1945 به واشنگتن می‌آمد: جستاری در باب گزینه‌های بدیل» تشکیل شده است.
فصل‌های نُه‌گانۀ کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین» عبارتند از: «سرپا شدن»، «خلق»، «حومه‌ها»، «آنچه تغییر کرده و آنچه تغییرناپذیر است»، «کمیته‌ی محله»، «رژیم ذهنی»، «پاسداشت میراث»، «زنده نگه‌داشتن انقلاب» و «دوستی با اهریمنان خارجی».

دربارۀ باربارا تاکمن، نویسندۀ کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین»
باربارا ورتهایم تاکمن (Barbara Wertheim Tuchman)، متولد 1912 و درگذشته به سال 1989، روزنامه‌نگار و مورخ امریکایی بود. مهارت تاکمن در نوشتن تاریخِ عامه‌پسند بود. او در آثارش تاریخ را به‌شیوه‌ای شیرین و قصه‌وار و خارج از چارچوب‌های خشک آکادمیک روایت می‌کند و به همین دلیل نویسنده‌ای پرمخاطب است.
در دوران جنگ جهانی دوم، تاکمن به کار روزنامه‌نگاری اشتغال داشت. او همچنین پیش از شروع این جنگ، به‌عنوان خبرنگار خارجی مجلۀ «نیشن» که پدرش صاحب‌امتیاز آن بود، در سال 1937 به اسپانیا رفت. در آن زمان جنگ داخلی اسپانیا حدود یک سال بود که شروع شده بود و تاکمن آن مقطع از این جنگ را از نزدیک دید و درباره‌اش گزارش نوشت. او همچنین در زمان محاصرۀ مادرید، در این شهر و در کنار جمهوری‌خواهان بود و همراه آنها مدتی در محاصره گرفتار شد. تاکمن بعداً در لندن به نوشتن مقاله در مجلۀ تبلیغاتی جمهوری‌خواهان و هواداری از آنها پرداخت.
باربارا تاکمن دوبار برندۀ جایزۀ پولیتزر شد. از جمله آثار او می‌توان به کتاب‌های «تاریخ بی‌خردی»، «برج فرازان: سیمای جهان پیش از جنگ جهانی اول، 1890 – 1914»، «توپ‌های ماه اوت: روایت نخستین ماه جنگ جهانی اول» و «سلام اول: تاریخ انقلاب امریکا» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «یادداشت‌هایی در باب چین»
کتاب «یادداشت‌هایی در بابِ چین» با ترجمۀ محمدرضا مردانیان در نشر گمان منتشر شده است.
محمدرضا مردانیان، متولد 1361، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «مانیفست ناکمونیست»، «تخت پروکروستس: جملات قصار فلسفی و کاربردی»، «معماری شادکامی» و «بیشترین کار خیری که از دست‌تان برمی‌آید: چگونه دیگرگزینی کارآمد، زیست اخلاقی را دگرگون کرده است» اشاره کرد.