گولاگ - روایت تاریخ

کتاب «گولاگ» اثر اَن اپلبوم
روايت تاريخ اردوگاه‌هاي کار اجباري موسوم به «گولاگ» در روسي? شوروي، از پيدايش تا زوال و فروپاشي. کتاب «گولاگ: روايت تاريخ»، با عنوان اصلي Gulag: A History، يک تحقيق تاريخي ريزبينانه دربار? يکي از مخوف‌ترين نمودهاي دوران استيلاي کمونيسم بر روسيه و خصوصاً عصر وحشت استاليني است.
اَن اپلبوم در کتاب «گولاگ» گزارشي تکان‌دهنده و ريزبينانه و پر از جزئيات از چندوچون و دليل تشکيل اردوگاه‌هاي کار اجباري در روسي? شوروي، شيو? ظالمانه و خشن ادار? اين اردوگاه‌ها، چگونگي زندگي و کار در آن‌ها و نيز زوال و فروپاشي اردوگاه‌هاي گولاگ ارائه مي‌دهد.
متن اصلي کتاب «گولاگ» اولين بار در سال 2003 منتشر شد. ان اپلبوم به‌خاطر اين کتاب جايز? پوليتزر سال 2004 را در بخش ادبيات غيرداستاني عمومي دريافت کرد.

مروري بر کتاب «گولاگ»
اردوگاه‌هاي کار اجباري شوروي، که توسط سازمان «گولاگ» اداره مي‌شدند و به همين نام هم شناخته مي‌شوند، بيش از هرچيز يادآور دوران مخوف تصفيه‌هاي استاليني هستند. گولاگ اما پيش از استالين و در زمان لنين پا گرفت. در کتاب «گولاگ» تاريخ اين اردوگاه‌ها، از بدو تأسيس تا بدل‌شدن‌شان به سيستمي بس مخوف و عريض‌وطويل در عصر وحشت استاليني و افتادنشان در سراشيبي زوال پس از مرگ استالين و سرانجام برچيده‌شدن‌شان در ده? 80 ميلادي، روايت شده است.
اَن اپلبوم در بخش عمده‌اي از کتاب «گولاگ» به شرح پُر درد زندگي اسيران گولاگ و روايت زندگي‌هايي مي‌پردازد که در گولاگ تباه شدند. او به خاطرات و نوشته‌هاي زندانيان گولاگ، از جمله نوشته‌هاي الکساندر سولژنيتيسن که يکي از اولين کساني بود که به افشاگري دربار? گولاگ پرداخت و کتاب سه‌جلدي «مجمع‌الجزاير گولاگ» را در اين باره نوشت، رجوع مي‌کند تا سيمايي هرچه زنده‌تر و دقيق‌تر و چندوجهي‌تر از گولاگ و سازوکار آن و زندگي و کار محکومان به کار اجباري و مصائبي که آن‌ها کشيدند ترسيم کند.
در کتاب «گولاگ» مي‌خوانيم که محکومان طي چه رَوَندي دستگير و به اردوگاه فرستاده مي‌شدند و در اردوگاه چه مي‌کردند و چگونه با آن‌ها رفتار مي‌شد و شرايط اردوگاه به چه صورتي بود.
کتاب «گولاگ» تصويري از زيستن تحت سيطر? حاکميت‌هاي ايدئولوژيک و توتاليتر است؛ تصويري دردناک و درعين‌حال روشنگر که نشان مي‌دهد بهشتي که انقلابيون روسيه وعده‌اش را دادند عملاً به چه دوزخي بدل شد. کتاب «گولاگ» ما را با خود به متن اين دوزخ و يکي از صريح‌ترين و وحشت‌انگيزترين نمودهاي آن مي‌برد و با استناد به اسناد گوناگون، از اسناد آرشيو شوروي گرفته تا روايت‌هاي محکوماني که خود گولاگ را تجربه کرده بودند، اين دوزخ و زواياي گوناگونش را از نزديک نشان‌مان مي‌دهد و بر قعر تاريکي‌اش نور مي‌تاباند و سرگذشت تشکيلات مخوف گولاگ و قربانيان آن را، از ابتداي تأسيس آن و زمينه‌هاي برپايي‌اش تا رشد هولناک و دست‌آخر انحلالش، نقل مي‌کند و تاريخ گولاگ را به‌مثاب? بخشي و نمودي از تاريخ پر از فساد و فلاکت و تاريکي حکومت شوروي و زندگي مشقت‌بار مردم تحت سيطر? آن حکومت پيش چشم ما مي‌آورد.
کتاب «گولاگ» از مقدمه، سه بخش، مؤخره‌ و يک بخش ضميمه تشکيل شده است.
بخش‌هاي سه‌گان? کتاب «گولاگ» عبارتند از: «خاستگاه گولاگ، 1917 – 1939»، «زندگي و کار در اردوگاه‌ها» و «سرآغاز و زوالِ مجتمع اردوگاهي – صنعتي، 1940 – 1986».
در بخشي از کتاب «گولاگ» مي‌خوانيد: «در واقع، گولاگ به تاريخ اتحاد شوروي، تاريخ روسي و تاريخ بين‌الملليِ زندان‌ها و تبعيدها و فضاي فکريِ اروپاي قاره‌اي در اواسط قرن بيستم وابسته است، چنان که اين فضاي فکري باعث پيدايش اردوگاه‌هاي کار اجباريِ نازي‌ها در آلمان هم شد.
هنگامي که مي‌گويم "به تاريخ اتحاد شوروي وابسته است"، مُرادم مسئل? ويژه‌اي است: اين‌که پيدايش گولاگ به شکل تکامل‌يافته‌اش همانند خشکي نبود که از دل دريا سر برآورده باشد، بلکه بازتابي از روند و فضاي فکري کلي و همگانيِ جامع? پيرامونش بود. اگر اردوگاه‌ها کثيف و نگهبانان بي‌رحم بودند، اگر گروه‌هاي کاري شلخته و بي‌انضباط بودند، تا حدي به اين دليل بود که کثافت و آلودگي، بي‌رحمي، شلختگي و بي‌نظمي در زندگي مردم مناطق ديگر شوروي هم به وفور يافت مي‌شدند. اگر زندگي در اردوگاه‌ها وحشتناک، تحمل‌ناپذير و غيرانساني بود، اگر ميزان مرگ‌ومير زياد بود، که البته چندان عجيب نبود، زندگي در اتحاد شوروي هم در دوره‌هاي خاصي وحشتناک، تحمل‌ناپذير و غيرانساني بود و ميزان مرگ‌ومير در خارج از اردوگاه‌ها نيز به همان اندازه زياد بود.
اتفاقي نيست که نخستين اردوگاه‌هاي شوروي بر اثر اولين پيامدهاي انقلاب خونين، خشونت‌آميز و آشفت? روسيه تأسيس شدند. به نظر عد? بسياري، وحشتي که در روسيه پس از انقلاب در جامعه حاکم شده بود و جنگ داخليِ بعد از آن به گونه‌اي بود که گويي چهر? مدنيت تا ابد خدشه‌دار شده است. ريچارد پايپسِ تاريخ‌نگار نوشته است: "حکم‌هاي اعدام مستبدانه و غيرمنطقي صادر مي‌شدند. مردم بي‌دليل تيرباران مي‌شدند و همين‌طور بي‌دليل و از روي تصميمات بوالهوسانه نيز آزاد مي‌شدند." از 1917 به بعد، مجموعه‌اي از ارزش‌هاي جامعه کاملاً دگرگون و دچار تعبيرات اشتباه شدند. ثروت و تجربه‌اي که طي عمري جمع‌آوري شده بودند حالا مشکلساز بودند. دزدي نامِ فريبنده و دلرباي "ملي‌سازي" را به خودش گرفت. در تلاش و پيکار براي دستيابي به ديکتاتوريِ پرولتاريا (قدرتي که در دست طبق? کارگر و رنجبر بود) قتل و کشتار مقبول افتاده بود. در اين حال‌وهوا، زنداني کردن هزاران نفر به دستور لنين، فقط به دليل ثروت و دارايي‌هاي پيشين يا عناوين اشرافي‌شان، چندان هم غيرعادي و ناشايست نمي‌نمود.
در کنار آن، مرگ‌ومير زياد طي سال‌هايي خاص در اردوگاه‌ها نمايانگر اتفاقاتي بود که در سراسر کشور رخ مي‌دادند. در اوايل ده? 1930 که قحطي و گرسنگي سراسر کشور را فراگرفته بود، مرگ‌ومير هم در اردوگاه‌ها افزايش يافته بود. ميزان مرگ‌ومير طي جنگ جهاني دوم نيز افزايش يافت. حمل? آلمان به اتحاد شوروي ميليون‌ها تن از نظاميان را به کام مرگ کشاند و در پي آن بيماري‌هاي همه‌گير اسهال و تيفوس شيوع پيدا کردند و دوباره مردم داخل و خارجِ اردوگاه‌ها به قحطي و گرسنگي گرفتار آمدند. در زمستان 1941 – 1942 که يک‌وچهاردهم جمعيت گولاگ بر اثر قحطي و گرسنگي جان خود را از دست مي‌دادند، شايد يک‌ ميليون شهروندِ لنينگراد که در محاصر? آلمان گرفتار شده بودند نيز از گرسنگي جان داده باشند. ليديا گينزبرگ، وقايع‌نويس اين محاصره، دربار? گرسنگيِ آن زمان نوشت: "وضعيت پايا و هميشگي... دايم حضور داشت و همواره حضورش پررنگ و ملموس بود... نوميدانه‌ترين و زجرآورترين لحظه طي غذا خوردن هنگامي بود که سيري حاصل نشده بود و غذا با سرعت وحشتناکي رو به پايان بود." خواننده متوجه خواهد شد که سخنان او به طرز عجيب و ترسناکي يادآور سخنان زندانيانِ پيشين است.
حقيقت اين است که شهروندان لنينگراد در خانه جان دادند، در حالي که گولاگ زندگي‌ها را از هم گسسته بود، خانواده‌ها را ويران کرده بود، کودکان را از والدينشان جدا کرده بود و ميليون‌ها نفر را به زندگي در بيابان‌هاي برهوت و دورافتاده‌اي محکوم کرده بود که هزاران کيلومتر از خانواده‌شان فاصله داشتند.»

دربار? اَن اپلبوم، نويسند? کتاب «گولاگ»
اَن اليزابت اپلبوم (Anne Elizabeth Applebaum)، متولد 1964، روزنامه‌نگار و مورخ امريکايي است. اپلبوم تحصيلکرده دانشگاه ييل، مدرس? اقتصاد لندن و کالج سنت آنتوني دانشگاه آکسفورد است. او بيشتر به خاطر نوشته‌هايش درباره روسي? شوروي و کشورهاي اقماري آن معروف است. از اپلبوم آثار فراواني دربار? تاريخ کمونيسم و توسع? جامع? مدني در اروپاي مرکزي و شرقي منتشر شده است. او مدتي عضو هيئت تحريري? نشري? «واشينگتن پست» بوده است.
اَن اپلبوم، چنانکه پيش‌تر نيز اشاره شد، در سال 2004 به خاطر کتاب «گولاگ» برند? جايز? پوليتزر شده است. از ديگر آثار او مي‌توان به کتاب‌هاي «قحطي سرخ: جنگ استالين در اوکراين» و «غروب دموکراسي: جذب? دلفريب اقتدارگرايي» اشاره کرد.

دربار? ترجم? فارسي کتاب «گولاگ»
کتاب «گولاگ: روايت تاريخ» با ترجمه و مقدم? راحله اسديان سرخي در نشر ثالث منتشر شده است.
راحله اسديان سرخي، متولد 1363، مترجم ايراني است. از ترجمه‌هاي او مي‌توان به کتاب «غروب دموکراسي: جذب? دلفريب اقتدارگرايي» اشاره کرد.