حظ کردیم و افسوس خوردیم
گزارش سفر به اروپا

معرفی کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم

دو سفرنامۀ قاجاری از دو مسافر جوان مشتاق دیدار فرنگ. حظ کردیم و افسوس خوردیم: گزارش سفر به اروپا کتابی‌ دربرگیرندۀ شرح سفر میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک و دوستعلی‌خان معیرالممالک، دو تن از رجال صاحبنام عصر قاجار، به اروپاست، همراه با چند نامه و یک بریده‌روزنامه و عکس‌هایی از این سفر که اولین بار در این کتاب منتشر شده‌اند.

دربارۀ کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم

آن زمان که میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک و دوستعلی‌خان معیرالممالک با مظفرالدین‌شاه در اولین سفرش به فرنگ همراه شدند، هیچ‌یک هنوز چهره‌هایی سرشناس در تاریخ ایران نبودند. آن‌ها در آن زمان، دو جوان متمول کنجکاو بودند که می‌خواستند دنیای پیشرفته را ببینند. حظ کردیم و افسوس خوردیم شرح مشاهدات آن‌ دو از این سفر است، به‌همراه اسناد دیگری که به سفر آن‌ها مرتبط است.
در سفرنامه‌ها امکان دست‌یابی به روایت‌هایی غیررسمی از تاریخ فراهم است و در آن‌ها جزئیاتی ترسیم می‌شود که چه‌بسا در تاریخ‌نگاری‌های رسمی قدیمی از قلم افتاده باشد. سفرنامه‌های منتشرشده در کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
حظ کردیم و افسوس خوردیم چنانکه پیش‌تر اشاره شد به‌جز سفرنامه‌های مستوفی‌الممالک و معیرالممالک به اروپا، اسنادی مربوط سفر آن‌ها را هم در بر می‌گیرد. بیشتر این اسناد برای اولین بار در این کتاب منتشر شده‌اند. از جملۀ این اسناد، چند نامه و تعدادی عکس هستند.
حظ کردیم و افسوس خوردیم: گزارش سفر به اروپا با مقدمۀ فاطمه معزی و پدرام خسرونژاد، گردآورندگان کتاب، و مقدمه‌ای از ناشر در نشر اطراف منتشر شده است.

بخشی از کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم، برگرفته از سفرنامۀ معیرالممالک

«کشتی کوه‌پیکر با سینۀ آهنین آب‌های متراکم را می‌شکافت و در دریایی که بی‌کران می‌نمود به سوی ساحلی دور می‌شتافت. روز در عرشۀ کشتی به تماشا و سخنان مناسب حال و سن گذشت. شب ماهتابی خوش بود و دریا چهرۀ کشتی‌نشستگان را عاشقانه نوازش می‌داد. پس از شام در سالن کشتی من به نواختن پیانو نشستم. (در کوک فرنگی دستگاه ماهور و حجاز را می‌توان نواخت.) و صادق خان که از همراهان بود و صوتی دلکش داشت به خواندن برخاست. همه جوان بودیم و کامران و برای نخستین بار سوی دیار غربت روان. هر یک را از شوق سفر در سر شوری بود و از دوری دلبندان بر دل باری گران. ساز و آواز وطنی در کشتی اجنبی مسافران را تأثیری عمیق بخشید و هر یک را به نیروی مرموز خود به سویی کشید. هنگام پیاده شدن از کشتی، ناخدا نشان درجۀ سومی را که از ایران داشت و بر سینه نصب کرده بود به من نموده، گفت "خواهشم از شما این است که نزد شاه ایران اقدامی کنید که نشان درجۀ اول به من مرحمت شود و اگر این محبت را دربارۀ من به انجام رساندید، در مراجعت کشتی را در اختیار شما خواهم گذارد و هر گونه دستور دهید، اطاعت خواهم کرد." من نیز به او وعده دادم که حاجتش را برآورم.»

دربارۀ میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک و دوستعلی‌خان معیرالممالک

میرزاحسن‌خان مستوفی‌الممالک، متولد 1253 در آشتیان و درگذشته به سال 1311، سیاستمدار ایرانی بود. مستوفی‌الممالک، پنج دوره در زمان سلطنت قاجار و یک دوره در زمان حکومت رضاشاه، نخست‌وزیر ایران بود. او از نخستین افرادی بود که به‌همراه محمد مصدق، گام اول نظریۀ ملی‌شدن نفت در ایران را برداشتند. مستوفی‌الممالک همچنین در دوران قحطی بزرگ ایران در سال 1297 با فروختن املاکش جان صد‌و‌شصت‌هزار ایرانی را نجات داد. از دستاوردهای او در آخرین دورۀ نخست‌وزیری‌اش می‌توان به ایجاد مقدمات ساخت راه‌آهن سراسری ایران و بستن قرارداد با یک شرکت دانمارکی به‌منظور ایجاد اولین خطوط اتوبوس‌رانی در تهران اشاره کرد.
مستوفی‌الممالک سیاستمداری ملی‌گرا و محبوب نزد عموم مردم بود.

دوستعلی‌خان معیرالممالک، متولد 1255 در تهران و درگذشته به سال 1345، نقاش، خوشنویس و مؤلف ایرانی و نوۀ دختری ناصرالدین‌شاه بود. او از نقاشان چیره‌دست اما کمتر شناخته‌شدۀ زمانه‌اش بود، چون به‌عنوان سرگرمی شخصی به این کار می‌پرداخت. نقاشی‌های او امروزه جزو کمیاب‌ترین نقاشی‌های به‌جا مانده از اواخر عصر قاجار و اوایل عصر پهلوی هستند.
از آثار تألیفی معیرالممالک می‌توان به کتاب‌های «رجال عصر ناصری» و «یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه» اشاره کرد.

کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم برای چه مخاطبانی مناسب است؟

خواندن حظ کردیم و افسوس خوردیم را به همۀ علاقه‌مندان مطالعۀ تاریخ و سفرنامه، خصوصاً علاقه‌مندان تاریخ و سفرنامه‌های عصر قاجار، پیشنهاد می‌کنیم.