محتوم
نگاه علم به زندگی بدون اراده آزاد

معرفی کتاب محتوم

کتابی علمی علیه آزادی اراده. رابرت ام. ساپولسکی در کتاب محتوم از منظری علمی به ریشه‌های جبری رفتارهای آدمی پرداخته است.
محتوم: نگاه علم به زندگیِ بدون ارادۀ آزاد، با عنوان اصلی Determined: A Science of Life Without Free Will، کتابی‌ست که تصورات رایج درباب ارادۀ آزاد را زیر سؤال می‌برد.
متن اصلی کتاب محتوم اولین بار در سال 2023 منتشر شده است.

دربارۀ کتاب محتوم

تصور رایج دربارۀ رفتارهای آدمی این است که انسان موجودی انتخاب‌گر و دارای ارادۀ آزاد است و رفتارهایش تابع ارادۀ اوست. ساپولسکی اما در محتوم براساس استدلال‌های مبتنی بر علوم تجربی نشان ‌می‌دهد که ارادۀ آزاد افسانه‌ای بیش نیست و رفتارهای ما برآمده از جبر زیست‌شناختی و محیطی است.
ساپولسکی در کتاب محتوم به دفاع از این فرضیه می‌پردازد که رفتارهای آدمی نه تابع انتخاب‌ها و تصمیم‌های آزادنۀ او، بلکه تابع زنجیرۀ بی‌پایان جبرهاست. در محتوم، ضمن شرح و بررسی دیدگاه‌های مختلف طرفدار ارادۀ آزاد و رد این دیدگاه‌ها، از سازوکار و چگونگی عملکرد جبر ژنتیکی و محیطی حاکم بر رفتارهای انسان سخن می‌رود و از اینکه ریشۀ رفتارها و خلق‌وخوی آدمی در عملکرد مغز و عوامل محیطی و زیست‌شناختی تأثیرگذار بر آن است.
در کتاب محتوم همچنین این مسئلۀ حقوقی مورد بررسی قرار گرفته که اگر بپذیریم که رفتارهای آدمی ارادی نیست، آن‌گاه آیا می‌توان کسی را بابت رفتار مجرمانه‌ای که دست خودش نبوده مجازات کرد؟
کتاب محتوم به زبانی ساده و خودمانی نوشته شده اما ساپولسکی وجه علمی و استدلالی کتاب را فدای ساده‌نویسی نکرده است.
محتوم ساپولسکی از پانزده فصل و یک بخش پیوست تشکیل شده است.
فصل‌های پانزده‌گانۀ کتاب محتوم عبارتند از: «همین‌طور لاک‌پشته تا آخر!»، «سه دقیقۀ آخر فیلم»، «نیت از کجا می‌آید؟»، «ارادۀ با اراده: افسانۀ عزم»، «مقدماتی از نظریۀ آشوب»، «آیا آزادی اراده‌تان آشوبناک است؟»، «مقدماتی از پیچیدگی ظاهرشونده»، «آیا آزادی اراده ظاهر می‌شود؟»، «مقدماتی از عدم تعین کوانتومی»، «آیا آزادی اراده یک امر تصادفی است؟»، «آیا همگی از کنترل خارج خواهیم شد؟»، «چرخ‌دنده‌های باستانیِ درونمان»، «پیش‌تر این راه را رفته‌ایم»، «شوق مجازات» و «اگر فقیر بمیری».
کتاب محتوم: نگاه علم به زندگی بدون ارادۀ آزاد با ترجمۀ عباس سیدین در نشر نوین منتشر شده است.

بخشی از کتاب محتوم

«ما خیلی خوب تشخیص می‌دهیم که بر ویژگی‌هایی که زندگی به ما عطا کرده یا به آن‌ها محکوممان کرده است، کنترلی نداریم. اما اینکه در لحظات سرنوشت‌ساز درست / غلط با آن ویژگی‌ها چه می‌کنیم، به‌طرزی قدرتمند و مسموم، با شهودی بسیار قوی ما را به سمت این نتیجه‌گیری می‌کشاند که اینجا داریم لحظۀ عمل آزادانه را می‌بینیم. اما واقعیت این است که چه وقتی ابتکار و جسارت ستایش‌برانگیزی نشان داده یا وقتی در اوج خودخواهی فرصتی را به باد داده‌ایم، چه هنگامی که وسوسه‌ای را با وقار فرونشانده‌ایم یا موقعی که با کله به سمتش شیرجه زده‌ایم، این‌ها همه نتیجۀ کارکرد قشر پیش‌پیشانی و دیگر بخش‌های مغزی مرتبط با آن است. کارکرد قشر پیش‌پیشانی هم نتیجۀ ثانیۀ قبل، دقایق قبل، هزاره‌های قبل است.»

دربارۀ رابرت ام. ساپولسکی، نویسندۀ کتاب محتوم

رابرت موریس ساپولسکی (Robert Morris Sapolsky)، متولد 1957، نخستی‌شناس، عصب‌زیست‌شناس، پژوهشگر و استاد دانشگاه اهل امریکاست. ساپولسکی به‌عنوان دانشمندی با تخصص در زمینه‌های نخستی‌شناسی و علوم اعصاب، از چهره‌های برجسته و مهم در مباحث عمومی حوزۀ سلامت روان و مباحث مربوط به روابط انسانی از دیدگاه تکاملی به‌حساب می‌آید.
تحقیقات ساپولسکی به‌عنوان یک متخصص اعصاب و غدد، بر انحطاط عصبی، استرس و احتمالات استراتژی‌های ژن‌درمانی برای حفاظت از نورون‌های حساس دربرابر بیماری متمرکز است.
ساپولسکی تدریس علوم اعصاب، زیست‌شناسی، جراحی مغز و اعصاب و عصب‌شناسی در دانشگاه استنفورد را نیز در کارنامۀ کاری خود دارد و کنفرانس‌ها و سخنرانی‌هایش در کانال یوتیوب استنفورد منتشر می‌شود. همچنین از او مقاله‌های مختلفی در نشریات گوناگون از جمله نشریۀ «نیویورک تایمز» به چاپ رسیده است.
ساپولسکی بابت فعالیت‌ها و پژوهش‌های علمی‌اش برندۀ جوایز گوناگونی شده است.
کتاب‌های «چرا گورخرها زخم معده نمی‌گیرند: استرس و هرآنچه در موردش باید بدانیم»، «میمون‌های ناخواسته» و «رفتار: بررسی زیست‌شناختی بهترین و بدترین رفتارهای انسان» از جمله آثار رابرت ام. ساپولسکی هستند.

کتاب محتوم برای چه مخاطبانی مناسب است؟

خواندن محتوم ساپولسکی را به همۀ علاقه‌مندان مطالعه در زمینۀ عصب‌شناسی و زیست‌شناسی و آن‌ها که دوست دارند دربارۀ منشاء رفتارها و خلق‌وخو و شخصیت انسان مطالعه کنند پیشنهاد می‌کنیم.