شاهنامه بزرگ ایلخانی
ابوسعیدنامه کهن ترین نسخه مصور شاهنامه از دوره ایلخانی

معرفی کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی

پژوهشی خواندنی در یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی مصوری که از شاهنامۀ فردوسی به‌جا مانده است، همراه با تصویرهای باقی‌مانده از این نسخه. کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی: ابوسعیدنامه؛ کهن‌ترین نسخۀ مصور شاهنامه از دورۀ ایلخانی یک اثر تحقیقی مصور از ابوالعلاء سودآور، مورخ هنر اهل ایران، دربارۀ شاهنامۀ موسوم به شاهنامۀ بزرگ ایلخانی یا ابوسعیدنامه است که در آن از منظری تاریخی و سیاسی به این شاهنامه پرداخته شده است.

دربارۀ کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی

نگارگری و تذهیب شاهنامه در عصر ایلخانان مغول در ایران رواج یافت. شاهنامۀ بزرگ ایلخانی که اکنون اوراق پراکنده‌ای از تصاویر آن در این‌جا و آن‌جا به‌جا مانده است، از کهن‌ترین شاهنامه‌های همراه با نگارگری است. حدس زده‌اند که قدمت این شاهنامه به دورۀ حکومت ابوسعید بهادرخان، آخرین ایلخان مغول، برسد.
ابوالعلاء سودآور در پژوهش خود دربارۀ کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی این اثر ادبی و هنری برجسته را در بستری تاریخی و سیاسی مورد بررسی قرار داده است. او در پژوهش خود، ضمن پرداختن به جهان‌بینی پدیدآورندگان شاهنامۀ بزرگ ایلخانی و زمانه‌ای که این شاهنامه در آن پدید آمده و آنچه مد نظر حامیان این پروژه بوده، نشان داده است که کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی چگونه از طریق اتصال ایلخانان مغول به گذشتۀ باستانی ایران، به‌مثابه برنامه‌ای سیاسی برای مشروعیت‌بخشی به حکومت آن‌ها بر این کشور عمل کرده است و تصویرهای این شاهنامه چگونه، به‌صورت دوگانه، هم وقایع شاهنامه و هم وقایعی مربوط به تاریخ مغول را منعکس کرده‌اند.
شاهنامۀ بزرگ ایلخانی همچنین نمودی از هنر نگارگری ایرانی است. درج تمامی تصاویر باقی‌مانده از ابوسعیدنامه در بخش پایانی کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی این فرصت را فراهم می‌کند که ضمن خواندن تحلیل ابوالعلاء سودآور از این شاهنامۀ مصور ارزشمند، زیبایی‌های بصری آن را هم به تماشا بنشینیم و تحلیل‌های نویسنده را نیز بهتر درک کنیم، چراکه اساس بخشی از این تحلیل‌ها جنبه‌ها و وجوه بصری ابوسعیدنامه است.
کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی از یادداشتی از ابوالعلاء سودآور با عنوان «ابوسعیدنامه: حماسۀ ابوسعید بهادرخان»، پنج بخش، سه ضمیمه و آلبوم تصاویر تشکیل شده است. این کتاب با ترجمه و مقدمۀ علیرضا بهارلو و کیانوش معتقدی در انتشارات خانۀ فرهنگ و هنر مان منتشر شده است.

بخشی از کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی

«از ویژگی‌های نامتعارفِ شاهنامۀ ایلخانی، مجموعه‌نگاره‌های آن است که این اثر را از دیگر نسخ مصور مجزا می‌کند. در اینجا به نظر می‌رسد هیچ گونه الگوی مشخصی در گزینش وقایعی که مصور شده، وجود ندارد. در سایر شاهنامه‌های بزرگ و فاخر، معمولاً حجم عمدۀ نگاره‌ها در آغاز اثر قرار دارد، اما در این مورد، تعداد نگاره‌ها در نیمۀ دوم نسخه بیشتر است. از طرف دیگر، بسیاری از وقایعی که گزینش شده، وقایع جانبی محسوب می‌شوند که در جایی دیگر تصویرسازی نشده‌اند و البته حاوی خصوصیات تصویری و موضوع‌شناختیِ غیرمعمولی هستند که با خود روایت شاهنامه ارتباط ندارند. مهم‌ترینِ آنها، ردای سلطنتیِ چینی‌هاست که رستم به جای "ببر بیان" (که از قدیم به پوستین ببر، تعبیر یا – به بیان دقیق‌تر – تعبیرِ نادرست شده) به تن دارد... این غرایب، با این حال، سرنخ‌هایی از تاریخ مغول به دست می‌دهند. نشانه‌های عینیِ بصری، خود گویای ماهیت دوگانۀ هر نگاره بوده و نمایندۀ وقایع و داستان‌های شاهنامه و تاریخ مغول – هر دو – هستند.»

دربارۀ ابوالعلاء سودآور، نویسندۀ کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی

ابوالعلاء سودآور، متولد 1324، مورخ هنر، کارآفرین سابق و مجموعه‌دار ایرانی ساکن امریکا است. او پژوهشگر حوزۀ فرهنگ و هنر و تاریخ ایران است. سودآور همچنین بین سال‌های 1354 تا 58 رئیس گروه صنعتی خاور تهران، نمایندۀ عمومی مرسدس بنز در ایران، بوده است.
از آثار ابوالعلاء سودآور می‌توان به کتاب «پیچیدگی‌های شناخت فرهنگ و هنر ایران: پژوهشی در مباحث هخامنشی، اوستایی و ساسانی» اشاره کرد.

کتاب شاهنامۀ بزرگ ایلخانی برای چه مخاطبانی مناسب است؟

خواندن اثر پژوهشی و مصور شاهنامۀ بزرگ ایلخانی را به همۀ علاقه‌مندان نقاشی، خصوصاً علاقه‌مندان مینیاتور ایرانی، و نیز علاقه‌مندان شاهنامه و کسانی که به مطالعه در زمینۀ تاریخ و فرهنگ ایران عصر مغول علاقه‌مند هستند پیشنهاد می‌کنیم.