امید علیه امید - روشنفکران روسیه در دوره وحشت استالینی

کتاب «اميد عليه اميد» اثر نادژدا ماندلشتام، ترجمه بيژن اشتري، نشر ثالث
کتاب خاطرات و البته بيشتر از خاطرات؛ روايتي از زندگي و رنج‌هاي اوسيپ ماندلشتام، شاعر بزرگ روس، به قلم همسرش که او نيز روشنفکر و مترجم بود. کتاب «اميد عليه اميد» با عنوان فرعي «روشنفکران روسيه در دوره وحشت استاليني» به نوعي روايتي است دست اول از وضعيت بحراني نويسندگان و هنرمندان و روشنفکران روس در سال‌هاي حکومت استالين.
اوسيپ ماندلشتام از مهم‌ترين نويسندگان و شاعران روسيه در دهه‌هاي ابتدايي قرون بيستم بود و مثل اغلب روشنفکران روس در آن دوران سرنوشتي غريب و غمبار داشت. همسر او، نادژدا ماندلشتام، در کتاب «اميد عليه اميد» خاطراتش را از آن دوران نوشته است.
نادژدا ماندلشتام کتاب «اميد عليه اميد» را در سال 1964 نوشت. او در اين کتاب درواقع به مصايب و دشواري‌هاي زندگي در دوره‌اي بحراني شهادت داده است.
کتاب «اميد عليه اميد» پس از نوشته شدن امکان انتشار در شوروي نداشت و از اين‌رو دستنوشته‌هاي نادژدا ماندلشتام از کشور خارج شد و پس از ترجمه به زبان انگلسي براي نخستين‌بار در غرب به چاپ رسيد.
نادژدا در زبان روسي به معناي اميد است و عنوان کتاب خاطرات نادژدا يعني «اميد عليه اميد» اشاره‌اي است به همين نکته.

مروري بر کتاب «اميد عليه اميد»
نادژدا ماندلشتام در کتاب «اميد عليه اميد» به شرح خاطرات زندگي‌اش با اوسيپ ماندلشتام در فاصله سال‌هاي 1934 تا 1938 پرداخته است. اوسيپ ماندلشتام در پانزدهم ژانويه 1891 در ورشو متولد شد. ماندلشتام چند سال پس از انقلاب اکتبر به شهرت رسيد اما نادژدا در کتاب «اميد عليه اميد» تنها به سراغ سال‌هايي رفته که به صورت مستقيم شاهد زندگي اوسيپ ماندلشتام بود.
اوسيپ ماندلشتام در سن‌پترزبورگ بزرگ شد. خانواده‌اش از معدود يهوديان روس بودند که اجازه اقامت در مسکو و سن پترزبورگ را داشتند. مترجم کتاب «اميد عليه اميد» در مقدمه‌اش شرحي مختصر از زندگي ماندلشتام به دست داده و اين به شناخت اوليه ما از او کمک مي‌کند. درباره اوسيپ ماندلشتام روايتي بسيار خواندني وجو دارد که يورگن روله در کتاب «ادبيات و انقلاب» نقل کرده است. ماندلشتام تا سال 1933 اجازه داشت گاهي شعر يا داستان منتشر کند. اما پس از رسميت يافتن رئاليسم سوسياليستي، اين امکان از او گرفته شد. نام ماندلشتام از عرصه ادبيات حذف شد و طولي نکشيد که خودش هم ناپديد شد. ظاهرا او در جمعي کوچک هجويه‌اي عليه استالين خوانده بود. او را لو دادند و سپس ماندلشتام بازداشت شد و به اردوگاه کار اجباري فرستاد شد. نقل شده که استالين به پاسترناک تفلن کرده بود تا از او درباره جايگاه ادبي ماندلشتام بپرسد. وساطت پاسترناک چندان به کار ماندلشتام نمي‌آيد و اگرچه او موقتا آزاد مي‌شود اما پس از آغاز جنگ بلافاصله دوباره بازداشت مي‌شود و به احتمال بسيار زياد هنگام انتقال به اردوگاهي در شرق دور از دنيا مي‌رود. برخي گزارش‌ها هم مي‌گويند ماندلشتام پس از آزادي از اردوگاه کار اجباري، در زمان اشغال روسيه و در جريان امحاي يهوديان به دست ناسيونال سوسياليست‌ها کشته شد.
کتاب «اميد عليه اميد» اولين‌بار با ترجمه به زبان انگليسي در سال 1970 در غرب منتشر شد. اين کتاب تصويري از وضعيت دشوار يکي از بزرگترين شاعران قرن بيستم روسيه به دست مي‌داد.
اما همان‌طور که مترجم کتاب «اميد عليه اميد» در مقدمه‌اش توضيح داده، اين کتاب چيزي فراتر از شرح آلام و مصايب اوسيپ ماندلشتام است چرا که به توصيف فضاي وحشتناک و هولناک نويسندگان و روشنفکران و هنرمندان روسيه در آن دوره پرداخته است: «اين کتاب درواقع يکي از بهترين منابع براي شناخت زندگي اجتماعي و نيز زندگي روشنفکري در روسيه استاليني است. البته اميد عليه اميد عمدتا کتاب خاطرات است، اما خيلي بيش‌تر از کتاب خاطراتِ صرف است. اگر بگوييم کتاب مربوط به خاطرات نويسنده از نوزده سال زندگي مشترکش با اوسيپ ماندلشتام -يعني از اول مه 1919 تا اول مه 1938- مي‌شود، تا حدي درست گفته‌ايم، اما اين تعريف کفايت نمي‌کند زيرا شامل انبوهي از نکاتي نمي‌شود که خواننده از آن‌ها لذت خواهد برد.»
کتاب «اميد عليه اميد» اگرچه شرح وقايعي اغلب ناخوشايند است اما نثر و زباني زيبا دارد. نادژدا ماندلشتام زني تحصيل‌کرده بود و خود نيز دستي در ادبيات و کار ترجمه داشت و از اين‌رو نثرش در کتاب «اميد عليه اميد» قابل توجه است.
نادژدا اگرچه نويسنده «اميد عليه اميد» است اما مي‌توان گفت که او عامدانه خودش را از روايت کتاب بيرون گذاشته و بيش از هر چيز در پي به تصوير کشيدن زندگي و رنج‌هاي همسرش، اوسيپ ماندلشتام، بوده است.

درباره نادژدا ماندلشتام نويسنده کتاب «اميد عليه اميد»
نادژدا ياکفلفنا خازينا همسر اوسيپ ماندلشتام، در 31 اکتبر 1899 در ساراتف به دنيا آمد. مادر او پزشک بود اما شغل پدرش نامعلوم است. نادژدا در جايي درباره پدرش و مادرش نوشته بود که آنها آدم‌هاي خوب و بسيار تحصيل کرده‌اي بودند. نادژدا خواهري با نام آنا و برادري به اسم يوگني داشت. کودکي نادژدا در کي‌يف گذشت چرا که خانواده‌اش به آنجا نقل مکان مي‌کنند. او در کي‌يف در رشته هنر تحصيل کرد و در آنجا دوستاني پيدا کرد که برخي بعدها چهره‌هاي ادبي و هنري مطرحي شدند. در 1919 نادژدا با اوسيپ آشنا شد و آنها سه سال بعد ازدواج کردند. نادژدا با چند زبان آشنا بود و از زبان‌هاي فرانسوي، آلماني و انگليسي آثاري ترجمه کرده بود. با مرگ اوسيپ ماندلشتام، نادژدا وظيفه حفظ و حراست از شعرها و نوشته‌هاي به جا مانده از همسرش را به عهده گرفت. او در آن دوره موفق شد مدرک دکترايش را در رشته زبان انگليسي بگيرد. نادژدا ماندلشتام از 81 سال عمرش نوزده سال را به عنوان همسر اوسيپ ماندلشتام و 42 سال را به عنوان بيوه او سپري کرد.

درباره ترجمه کتاب «اميد عليه اميد»
کتاب «اميد عليه اميد» با ترجمه بيژن اشتري توسط نشر ثالث منتشر شده است.
بيژن اشتري، متولد 1342، مترجم ايراني است که عمدتا کتاب‌هايي در زمينه تاريخ ترجمه کرده است. او فارغ‌التحصيل رشته ميکروب‌شناسي از دانشگاه تهران است اما علاقه‌اش به تاريخ سبب شده به سراغ ترجمه برود. «ادبيات عليه استبداد»، «حرمسراي قذافي»، «اميد عليه اميد»، «دختر استالين» و «خودآموز ديکتاتورها» برخي از ترجمه‌هاي او هستند.