کتاب «دولت و جامعه در ايران» اثر محمدعلي همايون کاتوزيان
نظريهاي درباره استبداد بهطور کلي و استبداد ايراني بهطور خاص. محمدعلي همايون کاتوزيان در کتاب «دولت و جامعه در ايران» با به کارگيري نظريه استبداد در مورد جامعه ايران در يکي از پرتلاطمترين دورههاي تاريخي اين کشور به بررسي ويژگيهاي استبداد ايراني پرداخته است.
کتاب «دولت و جامعه در ايران» حاصل تحقيقي است که محمدعلي همايون کاتوزيان از سال 1989 آغاز کرده بود. او براي نوشتن اين کتاب منابع فارسي و انگليسي دست اول و دوم و نيز انبوهي از اسناد رسمي دولت بريتانيا را خوانده و تفسير کرده و به هم ربط داده است.
انگيزه اصلي کاتوزيان در کتاب «دولت و جامعه در ايران» انگيزه هميشگي او در مطالعه تاريخ و سياست ايران بوده يعني نه تنها پي بردن به آنچه در گذشته رخ داده، بلکه بهخصوص سعي در فراهم آوردن چارچوبي تحليلي که به کمک آن بتوان هم اکنون را بهتر فهميد و هم براي ساختن آيندهاي بهتر به روشهاي تازهاي انديشيد.
مروري بر کتاب «دولت و جامعه در ايران»
کتاب «دولت و جامعه در ايران» شامل دو اثر تحقيقي در قالب يک کتاب است. يکي از آنها مطالعهاي است درباب دولت و جامعه در ايران به طور کلي؛ با توجه خاص به دورهاي که از قتل ناصرالدين شاه قاجار آغاز ميشود و به پايان حکومت رضاشاه پهلوي ختم ميشود.
تحقيق ديگري که در کتاب «دولت و جامعه در ايران» آمده، گزارش و تحليل دقيق و مستند و جزيينگرانهاي از قرارداد 1919 (1298) و کودتاي 1921 يا (1299) است که نتيجه مستقيم شکست آن قرارداد بود. نويسنده ميگويد که ارتباط دو اثر با يکديگر آشکار است و در واقع دومي در دل متن اولي جاي ميگيرد.
کاتوزيان ميگويد چنين بررسي پرطول و تفصيلي در مورد قرارداد و کودتا، تنها به عنوان بخشي از مطالعه دولت و جامعه در ايران در دوره مورد نظر ضرورت نداشت اما وجود انواع روايتها و تفسيرهاي ضد و نقيض درباره اين قضايا مطالعه آن را براي تحليل جامع دولت و جامعه در اين دوره ضروري ميساخت. از اينرو شش فصل 4 تا 9 کتاب «دولت و جامعه در ايران» را که درباره قرارداد و کودتا است با جرح و تعديلي ميتوان در قالب رساله جداگانهاي در نظر گرفت.
کاتوزيان در کتاب «دولت و جامعه در ايران» به دو کار دست زده است. نخست آنکه مفصلترين و جامعترين صورت از نظريه حکومت استبدادي خود (دولت استبدادي و جامعه استبدادي) را با تحليل و شواهد تطبيقي از تاريخ ايران و اروپا در زمينه چگونگي مالکيت، قانون، مشروعيت، عصيان، تحرک اجتماعي و غيره عرضه کرده است. ديگر اينکه نظريه حکومت استبدادي را به عنوان الگوي جامعهشناسي تاريخي ايران در مطالعه رويدادهاي پايان قرن نوزدهم تا سال 1320 به کار گرفته است.
کاتوزيان در ابتداي کتاب «دولت و جامعه در ايران» نوشته که اين دوره نسبتا کوتاه، شواهد فراواني براي نظريه استبداد ايراني فراهم ميآورد، و نظريه نيز، به نوبه خود، درک تاريخي-تحليلي وقايع و تحولات اجتماعي و سياسي بعدي در ايران قرن بيستم را آسانتر ميسازد.
دورهاي که در کتاب «دولت و جامعه در ايران» مورد بررسي قرار گرفته در تاريخ طولاني ايران تقريبا منحصر به فرد است. اين دوره نسبتا کوتاه که پيدرپي شاهد طغيان و انقلاب و کودتا، جنگ داخلي و خارجي، هرج و مرج و حاکميت استبداد است، حتي در تاريخ پرتلاطم ايران بيش و کم غيرعادي است. اما آنچه موجب ويژگي خاص آن ميشود خصوصيات ظاهرا جديد اين رويدادها است که با اين حال ريشه در سنتهاي ديرينه دارد.
کاتوزيان خود ميگويد که دورهاي که در کتاب «دولت و جامعه در ايران» مورد مطالعه قرار گرفته با همان الگوي سنتي تغييرات تاريخي در ايران، يعني چرخه حکومت استبدادي -شورش و هرجومرج- حکومت استبدادي، مطابقت ميکند، هرچند به صورت کاملا تازهاي که نتيجه برخورد تجربه سنتي کشور با تجربه اروپاي متجدد (مدرن) و پوياتر و نيرومندتر است. به همين دليل است که الگوي کهن در اشکالي ظاهر ميشود که سابقهاي در تاريخ اروپاي جديد ندارد: انقلاب براي استقرار قانون، هرجومرج به نام آزادي، و احياي رژيم قديم به خاطر وطن و تجددطلبي.
کتاب «دولت و جامعه در ايران» تلاشي براي نشان دادن منطق اين تلفيق استثنايي بين عناصر قديم و اشکال جديد در شکلگيري تاريخ معاصر ايران است.
عناوين فصلهاي يازدهگانه کتاب «دولت و جامعه در ايران» عبارتند از: «حکومت استبدادي: نظريه تطبيقي دولت، سياست و جامعه در ايران»، «آزادي و لجامگسيختگي در انقلاب مشروطه»، «مشروطيت و هرجومرج»، «مبارزه براي قرارداد 1919»، «مبارزه با قرارداد 1919»، «سقوط وثوقالدوله»، «سقوط مشيرالدوله»، «زمينه کودتا»، «کودتا»، «رضاخان و پايان هرجومرج» و «رضاشاه و استبداد مدرن».
درباره محمدعلي همايون کاتوزيان نويسنده کتاب «دولت و جامعه در ايران»
محمدعلي همايون کاتوزيان، متولد 26 آبان 1321 در تهران، اقتصاددان، پژوهشگر علوم سياسي، تاريخنگار و منتقد ادبي است. کارنامه آثار منتشر شدهاش نيز نشان ميدهد که او علايق و دغدغههايي متنوع داشته و در زمينههاي مختلف مربوط به ايران آثاري متعدد نوشته است. محمدعلي همايون کاتوزيان تحصيلات متوسطهاش را در دبيرستان البرز گذراند و سپس وارد دانشگاه تهران شد اما يک سال بعد از آن براي خواندن درس اقتصاد به انگلستان رفت. او مدرک کارشناسياش را در سال 1967 از دانشگاه بيرمنگام گرفت. يک سال پس از آن مدرک کارشناسي ارشد را از دانشگاه لندن گرفت و در سال 1984 نيز دکترايش را از دانشگاه کنت در کانتربري گرفت. او در سالهاي مختلف در دانشگاههايي در انگلستان، کانادا، ايران و امريکا به تدريس اقتصاد پرداخت و در سالهاي اخير در بخش مطالعات شرقي دانشگاه آکسفورد فعاليت کرده است. «تاريخ چيست؟»، «فرهنگ، تاريخ، سياست»، «مصدق و مبارزه براي قدرت در ايران»، «ايران جامعه کوتاهمدت» و «صادق هايت و مرگ نويسنده» برخي از آثار کاتوزيان است که در ايران منتشر شده است.
درباره ترجمه کتاب «دولت و جامعه در ايران»
کتاب «دولت و جامعه در ايران» با ترجمه حسن افشار در نشر مرکز منتشر شده است.
حسن افشار، متولد 1332 در مياندوآب، مترجم ايراني است. افشار به دليل شغل پدرش که در مياندوآب ماموريت داشت در اين شهر به دنيا آمد اما تمام دوران تحصيلاش را در تهران گذراند. او در سال 1353 در حالي که ايام پاياني خدمت سربازي را ميگذراند به دانشگاه رفت. او در سال سوم رشته معماري و شهرسازي بود که قيد اتمام تحصيل در اين رشته را زد و براي تحصيل در رشته سينما به امريکا رفت. حسن افشار از ابتداي ورود به دانشگاه به شکل تفنني ترجمه ميکرد اما در امريکا به شکل جديتري به ترجمه پرداخت و اولين اثري که ترجمه کرد کتاب «تاريخ سينما» بود. او تاکنون آثار متعددي در زمينههاي مختلف به خصصوص در زمينههاي مختلف ترجمه کرده است. «ليبراليسم و محدوديتهاي عدالت»، «آنچه با پول نميتوان خريد»، «تاريخ مختصر جمهوري وايمار»، «سه رساله پيشا نقدي» و «نيمهشب در کتابفروشي افکار نوراني» برخي از ترجمههاي حسن افشار هستند.
