خواب آشفته نفت جلد 4
از قرارداد دارسی تا سقوط رضا شاه

خواب آشفته نفت جلد 4
از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه
محمدعلی موحد
ناشر: کارنامه

کتاب «خواب آشفته نفت» جلد 4
شاید نقطه عطف تاریخ نفت در ایران مربوط به نهضت ملی شدن نفت و حوادث پس از آن تا کودتای 28 مرداد 1332 باشد. پژوهشگران و نویسندگان متعددی تاکنون درباره وقایع ملی شدن نفت به تحقیق پرداخته‌اند و حاصل تحقیقات‌شان را منتشر کرده‌اند. اما تاریخ سیاسی نفت در ایران روایتی طولانی‌تر از دهه‌های بیست و سی دارد که معمولا کمتر مورد توجه بوده است. یکی از آثار برجسته‌ای که تاریخ نفت در ایران را از آغاز یعنی از دوران کشف تا دهه بیست بررسی کرده جلد چهارم کتاب «خواب آشفته نفت» محمدعلی موحد است.
جلد چهارم کتاب «خواب آشفته نفت» نشان می‌دهد که تاریخ نفت در ایران از آغاز تاریخی پردرد و همراه با مصیبت بوده است. از همین‌روست که موحد در ابتدای جلد دیگر کتاب «خواب آشفته نفت» که به «دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» مربوط است نوشته: «پیشینیان ما گفته بودند که نفت نشان از آشفتگی‌ها و درگیری‌ها دارد. هرکه نفت در خواب ببیند به مصیبتی گرفتار آید. نفت زن بی‌حفاظ بلایه‌کار است که سر کردن با او دشوار است. اگر از دست بگذاری و غفلت کنی چه‌ها که نکند! نفت مال حرام بی‌سرانجام است. بدنامی دارد و عاقبت ندارد. خواب نفت خبر می‌دهد که گرفتاری سیاسی (نائبه من سلطان) در راه است!» موحد در ادامه نوشته که این حرف‌ها را خرافات می‌پنداشتیم و می‌پرسیدیم نفت و فساد و بدبختی؟ نفت و جنگ و زد و خورد؟ این حرف‌ها یعنی چه؟
اما نگاهی به تاریخ سیاسی نفت در ایران، که موحد در کتاب «خواب آشفته نفت» روایتی خواندنی از آن به دست داده، نشان‌ می‌دهد که «پیران ما راست می‌گفته‌اند و آن‌گاه که در اواخر قرن درهای دوزخ بر فراز خلیج‌فارس باز شد و غریو سهمگین آتشبارها و نهیب سقوط موشک‌ها سایه وحشت و مرگ بر آب‌های نیلگون افکند، نه تنها مسافران هواپیمای ایرباس که همه ماهیان دریا و اشتران صحرا و نخلستان‌های بصره و نیزارهای بطایح نیز دریافتند که نفت چگونه ممکن است به جنگ و زد و خورد و آفت و بلا تعبیر شود!»
جلد چهارم کتاب «خواب آشفته نفت» با زیر عنوان «از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه» به سرآغاز و دوران اولیه این تاریخ بلازده توجه کرده است.

مروری بر کتاب «خواب آشفته نفت » جلد 4
کتاب «خواب آشفته نفت» در جلد چهارمش نگاهی به گذشته‌ای دورتر از دهه‌های بیست و سی دارد و به دوره‌ای نظر کرده که کم‌تر مورد توجه پژوهش‌های مفصل و دقیق بوده است. از این نظر جلد چهارم «خواب آشفته نفت» اثری متمایز است که کوشیده بخشی مهم اما کمتر خوانده شده از تاریخ معاصر ایران را روایت کند.
محمدعلی موحد در جلد چهارم کتاب «خواب آشفته نفت» به بررسی روند کشف نفت در ایران و اولین سال‌های استخراج و صادرات نفت پرداخته است. موحد در بخشی از کتاب «خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» نوشته بود: «قرن بیستم برای ما با امتیازنامه دارسی (سال 1901) آغاز شد و حوادث و ماجراهای بعدی، خواه و ناخواه، مستقیم و یا غیرمستقیم، در دود و تف نفت، و گاهی در آتش آن فروپیچید... سرنوشت ما هنوز سخت با نفت گره خورده است.» موحد در جلد چهارم «خواب آشفته نفت» نخست از منظری کلی صحنه نفت را ترسیم کرده است. او با اشاره به پرده اول این صحنه نوشته روزی که مظفرالدین‌شاه امضایش را پای قراردادی گذاشت که امتیاز بهره‌برداری از نفت سراسر ایران را -به استثنای ایالت شمالی هم‌مرز با روسیه- به آن استرالیاییِ انگلیسی‌تبار یعنی ویلیام ناکس دارسی اعطا می‌کرد، نه او می‌دانست که چه می‌کند و نه آن ماجراجوی گمنام می‌دانست که کلید چه گنجی را به دست آورده است.
نفت اگرچه از روزگاری قدیم در ایران شناخته شده بود اما پس از امضای امتیازنامه دارسی تاریخ سیاسی نفت در ایران وارد مسیری پرتلاطم و بحرانی شد. موحد در جلد چهارم کتاب «خواب آشفته نفت» به مواجهه دولت‌های ایران با مسئله نفت در سال‌های پس از انقلاب مشروطه تا سقوط رضاشاه پرداخته و به تلاش آنها برای افزایش سودشان توجه کرده است. مذاکرات طولانی تیمورتاش، وزیر دربار پهلوی، از سال 1307 تا 1312 با شرکت نفت ایران و انگلستان و تلاش حکومت پهلوی برای کسب سود بیشتر از قرارداد دارسی یکی از قابل توجه‌ترین بخش‌های جلد چهارم کتاب «خواب آشفته نفت» است. تیمورتاش در مذاکرات راهی به پیش نمی‌برد و با توطئه‌های طرف انگلیسی شکست می‌خورد و از سمتش برکنار می‌شود و نهایتا جان می‌بازد. از سوی دیگر، رضاخان نیز که از آغار تلاش کرده بود قرارداد پردردسر دارسی را لغو کند و قرارداد بهتری منعقد کند، در نهایت به قرارداد بد و غیرمنصفانه دیگری تن می‌دهد که مسئله نفت در ایران را به مرحله دیگری وارد می‌کند.
موحد در جلد چهارم کتاب «خواب آشفته نفت» بر اساس تازه‌ترین اسناد کشورهای غربی و ایرانی که تا آن زمان در دسترسش بوده به بررسی تاریخ نفت ایران «از قراداد دارسی تا سقوط رضاشاه» پرداخته است.

درباره محمدعلی موحد، نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران»
محمدعلی موحد، متولد 1302 در تبریز، چهره‌ چندوجهی علمی و فرهنگی ایران است که در زمینه‌های گوناگونی به پژوهش و انتشار کتاب پرداخته است. موحد نویسنده، شاعر، مترجم، حقوق‌دان، تاریخ‌نگار و عرفان‌پژوه برجسته معاصر است که در طول سال‌های فعالیت‌‌اش کتاب‌های متعددی ترجمه، تالیف و تصحیح کرده است. او پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه در مدرسه‌های تدین و اتحاد نو تبریز و اخذ دیپلم متوسطه در رشته ادبی به تهران آمد. اما مرگ پدر باعث شد که او دوباره به تبریز برگردد و سرپرستی خانواده‌اش را به عهده بگیرد. موحد دارای مدرک دکترای حقوق خصوصی از دانشگاه تهران است. او در سال 1338 نیز برای آشنایی عمیق‌تر با حقوق بین‌الملل مدتی در انگلستان و در دانشگاه کمبریج مطالعات‌اش را ادامه داد. موحد در یکی از حساس‌ترین نقاط تاریخ نفت ایران در متن وقایع حضور داشت. او در سال 1329 به شرکت نفت آبادان رفت و با خلع ید انگلیسی‌ها در سال 1332 به عنوان سردبیر روزنامه شرکت نفت مشغول فعالیت شد. محمدعلی موحد از زمان تاسیس شرکت ملی نفت ایران به عنوان حقوقدان با شرکت نفت همکاری داشت و تا بالاترین سطوح آن یعنی مشاور عالی رئیس هیئت‌مدیره، مشاور ارشد و عضو اصلی هیئت‌مدیره به فعالیت پرداخت. او در آغاز تاسیس اوپک نیز به مدت شش ماه معاونت اجرایی این سازمان را در ژنو به عهده داشت. برخی از کتاب‌های موحد عبارتند از: «نفت ما و مسائل حقوقی آن»، «مقالات شمس تبریزی»، «چهار مقاله درباره آزادی»، «اسطرلاب حق»، «در کشاکش دین و دولت».