نقد الهیات سیاسی 1: تراژدی پروتستانتیسم اسلامی پژوهشی انتقادی در اندیشه ی سیاسی نهضت اصلاح دینی در ایران

کتاب «نقد الهیات سیاسی - جلد اول: تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» نوشتۀ محمد قوچانی
بنیادگرایی دینی چیست و چه نسبتی با اصلاح‌طلبی دینی دارد؟ این پرسش، موضوع محوری مقالات کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی»، جلد اول از مجموعه کتاب‌های «نقد الهیات سیاسی»، نوشتۀ محمد قوچانی، است.
کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی»، با عنوان فرعی «پژوهشی انتقادی در اندیشه‌ی سیاسی نهضت اصلاح دینی در ایران»، کتابی‌ست که محمد قوچانی در آن، با رویکردی نقادانه، به بررسی و تحلیل نظریۀ اصلاح دینی در ایران و رابطه و نسبت آن با بنیادگرایی دینی پرداخته و به نحله‌ها و نظریه‌های گوناگون اصلاح‌گرایی دینی و چهره‌های مهم و تأثیرگذار و سرشناس این نهضت پرداخته است و نهضت اصلاح‌گرایی دینی در ایران و ایدئولوژی این نهضت را در چشم‌انداز و پیشینۀ تاریخی کلی‌تری، که از مرزهای ایران فراتر می‌رود و دیگر سرزمین‌های جهان اسلام و نیز پروتستانتیسم مسیحی را در بر می‌گیرد، مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
مجموعه کتاب‌های «نقد الهیات سیاسی»، که کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» جلد نخست آن است، چنانکه محمد قوچانی در دیباچۀ همین کتاب توضیح داده است، «نسخه‌ی ویراسته، پیراسته و بهم‌پیوسته‌ی رشته‌پژوهش‌های دنباله‌داری است که نویسنده در طول بیش از یک دهه (98 – 1386) درباره‌ی نسبت نوگرایی و بنیادگرایی انجام داده و نسخه‌ی نخستین آن در مجلات مهرنامه و سیاست‌نامه منتشر شده است.»
قوچانی البته در ادامۀ این دیباچه توضیح می‌دهد که کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» و کتاب‌های دیگر مجموعۀ «نقد الهیات سیاسی» مجموعه مقالات نیست، «چراکه همه‌ی فصول این کتاب‌ها گوهر واحدی دارند و آن "بررسی انتقادی پیدایش بنیادگرایی دینی و نسبت آن با اصلاح‌طلبی دینی" است».
در واقع می‌توان گفت که اسلام سیاسی و در شکل کلی‌تر، دینِ سیاسی موضوع اصلی کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» است.

مروری بر کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی»
در کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی»، همان‌طور که محمد قوچانی در دیباچۀ این کتاب تأکید می‌کند، با یک پرسش بنیادی مواجهیم: «چگونه ممکن است اصلاح‌طلبی دینی به انحصارطلبی دینی بدل شود؟ چگونه ممکن است به قصد ترقی‌خواهی، ارتجاع بازتولید شود؟» تمامی مقالات کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» حول همین پرسش شکل گرفته است.
قوچانی در کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» به آن دسته از نظریات و نهضت‌های و جریان‌های اسلامی نظر دارد که رویکردی سیاسی به دین دارند. این کتاب در صدد تحلیل نتایج این رویکرد است نه نیاتی که نظریه‌پردازان حوزه روشنفکری و اصلاح‌طلبی دینی در سر داشته‌اند و دارند.
از آنجا قوچانی در این کتاب به رابطۀ میان اصلاح دینی در اسلام با پروتستانتیسم مسیحی می‌پردازد، بخشی از کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» به توضیحاتی درباره پروتستانتیسم مسیحی اختصاص دارد.
کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» از دیباچه، هفت فصل، پی‌گفتاری با عنوان «غیبت دولت و دولت غیب: طرح آسیب‌شناسی اندیشه‌ی سیاسی جدید در شیعه» و یک بخش پیوست با عنوان «سلفی‌گری فرزندخوانده‌ی روشنفکری دینی: پاسخی به روشنفکران دینی و اصولگرایان دینی» تشکیل شده است.
فصل‌های هفت‌گانۀ کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» عبارتند از: «اسلام یا اسلام‌گرایی؟ خدمت‌ها و بدعت‌های بنیادگرایی»، «اصلاح‌طلبی یا بنیادگرایی؟ چرا و چگونه روشنفکری دینی به بنیادگرایی دینی می‌انجامد؟»، «ناکجاآباد پروتستانتیسم اسلامی: چگونه از اصلاح‌طلبی دینی، اقتدارگرایی دینی سر بر می‌آورد؟»، «خلافت علیه شریعت: ریشه‌های سلفی‌گری سنی»، «سلفی شیعی: بررسی موردی فرقه‌ی فرقان و پدیده‌ی اکبر گودرزی»، «توحید و تکفیر؛ توحید سیاسی: مبنای نظری روشنفکری سلفی»، « خواجه و خلیفه: بازیابی خواجه نصیرالدین طوسی و نظریه‌ی سیاسی امامت».
احیای حکومت دینی، آرمان عدالت اجتماعی، نهضت اتحاد اسلام، نظریۀ غربزدگی، نظریۀ مهدویت سیاسی، نظریۀ اسلام منهای روحانیت، مارکسیسم اسلامی و توحید سیاسی از جمله موضوعات و علی شریعتی، عبدالکریم سروش، شریعت سنگلجی، محمد حنیف‌نژاد و آیت‌الله طالقانی از جمله نظریه‌پردازانی‌اند که در فصل‌های هفت‌گانۀ کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» از آن‌ها سخن رفته است.
در پی‌گفتار کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی» درباره مفاهیم «وصایت»، «عصمت» و «عدالت» بحث شده و بخش پیوست کتاب نیز به میزگرد محمد قوچانی و ابراهیم فیاض و مباحثۀ آن‌ها در نقد و بررسی رسالۀ تراژدی پروتستانتیسم اسلامی، گفت‌وگو با مصطفی ملکیان در نقد محمد قوچانی و پاسخ محمد قوچانی به نقد مصطفی ملکیان اختصاص دارد.
کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی: پژوهشی انتقادی در اندیشه‌ی سیاسی نهضت اصلاح دینی در ایران» در انتشارات سرایی و با همکاری نشریۀ «آگاهی نو» منتشر شده است.

درباره محمد قوچانی، نویسنده کتاب «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی»
محمد قوچانی، متولد 1355 در رشت، روزنامه‌نگار و مقاله‌نویس ایرانی است. شروع کار روزنامه‌نگاری قوچانی همکاری با نشریۀ محلی «کادح» گیلان بود. او در این نشریه یادداشت‌های سینمایی می‌نوشت. سپس با نشریۀ «گام» همکاری کرد و بعد از آن به قصد ادامۀ تحصیل عازم تهران شد و در تهران کار روزنامه‌نگاری را با همکاری با نشریۀ «عصر ما» که ارگان سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران بود ادامه داد. قوچانی از سال 1374 همکاری با این نشریه را آغاز کرد. اوج کار روزنامه‌نگاری او اما مربوط به بعد از دوم خرداد 1376 و دوره اصلاحات بود. در آن دوران با روزنامه‌های «جامعه»، «نشاط» و «عصر آزادگان» همکاری می‌کرد.
قوچانی تاکنون سردبیری نشریات بسیاری، از جمله «شرق»، «هم‌میهن»، «شهروند امروز»، «ایراندخت»، «مهرنامه» و «سازندگی»، را به عهده داشته است. او اکنون صاحب امتیاز، مدیر مسئول و سردبیر مجلۀ «آگاهی نو» است.
از جمله کتاب‌های محمد قوچانی می‌توان به ««پارادوکس مارکسیسم اسلامی: پژوهشی انتقادی در تبارشناسی جنبش چپ اسلامی ایران»، «سه اسلام: مکتب نجف، مکتب قم، مکتب تهران» و «نازی‌آبادی‌ها» اشاره کرد.