مصحف صنعاء 1 و مسئله خاستگاه قرآن

کتاب «مصحف صنعاء1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» نوشتۀ بهنام صادقی و محسن گودرزی
دریچه‌ای به روی قرآن‌پژوهی و تحقیق در تاریخ قرآن. کتاب «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» که شامل ترجمۀ مقاله‌ای بلند از بهنام صادقی و محسن گودرزی، با عنوان اصلی Ṣan‘ā’ 1 and the Origins of the Qur’ān، و توضیحاتی درباره این مقاله و موضوع آن است، یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های مکتوب قرآن را که «مصحف صنعاء‌1» نامگذاری شده پیش روی خواننده قرار می‌دهد و با ارائۀ متنِ این نسخه و معرفی آن و بحث در بابِ آن، نشان می‌دهد که آغاز کتابتِ قرآن چگونه بوده و به چه دورانی برمی‌گردد. بهنام صادقی و محسن گودرزی در کتاب «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» قرآن‌پژوهان و علاقمندان به قرآن‌پژوهی و مباحث مربوط به این حوزه را به موضوعی مهم درباره تاریخ قرآن و سنت‌های کتابت آن و رویکردهای نخستین در این زمینه توجه می‌دهند و به تفاوت آن رویکردها با رویکرد رسمی که به دوران عثمان بازمی‌گرد اشاره می‌کنند.
در کتاب «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» متنِ نسخه‌ای مکتوب از قرآن ارائه شده که چنانکه در مقدمۀ مرتضی کریمی‌نیا بر ترجمۀ فارسی این کتاب اشاره شده، احتمالاً «قدیمی‌ترین برگ‌نوشته‌های قرآنی کشف‌ شده و موجود در سراسر جهان است.» این کتاب باب پژوهش‌هایی گسترده در حوزه تاریخ قرآن، بر اساس این متن قدیمی را، می‌گشاید و نیز درصدد است به شبهاتی که گروهی از پژوهشگران به قرآن و منشاء آن وارد کرده‌اند پاسخی علمی و آکادامیک بدهد.
متن اصلی مقالۀ «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» اولین بار در سال 2012 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن»
مبنای کتاب «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» متنی از قرآن است که بر پوست نگاشته شده بوده و در اوایل دهۀ هفتاد میلادی (دهۀ پنجاه خورشیدی) در بین بخشی از دیوار و سقف مسجد جامع صنعاء در کشور یمن پیدا شده و «مصحف صنعاء‌1» نامیده شده است. این قرآنِ نوشته‌شده بر پوست، چنانکه در کتاب «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» توضیح داده شده، در واقع از دو لایه و دو متن تشکیل ‌شده است و متن دوم بعد از پاک کردن متن اول نوشته شده و قدمت آن از متن اول کمتر است. بعدها اما، بر اثر فعل و انفعالات شیمیایی، قسمت‌هایی از متن اول دوباره ظاهر شده است. طبق تخمینی که زده‌اند، لایۀ اولِ «مصحف صنعاء‌1» احتمالاً به نیمۀ نخست قرن اول هجری و چه بسا پیش از رحلت پیامبر برمی‌گردد، یعنی به دوره قبل از کتابت شکل فعلی قرآن، که بنا به روایات تاریخی در زمان خلافتِ عثمان گردآوری و تدوین شده بوده است. در کتاب «مصحف صنعاء‌1 و خاستگاه قرآن» نشان داده شده که تنظیم سوره‌های قرآن قدمتی بیش از دوره عثمان دارد. در این کتاب به سنتی از کتابت قرآن توجه داده شده که می‌تواند باب پژوهش‌های تازه‌ای را در زمینۀ تاریخ قرآن باز کند.
چنانکه بهنام صادقی و محسن گودرزی در پیشگفتارشان برای ترجمۀ فارسی کتاب «مصحف صنعاء‌1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» تأکید کرده‌اند «مهم‌ترین بخش این کتاب، متن ویرایش‌شده لایۀ زیرین برگه‌های مصحف صنعاء‌1 است».
در این کتاب همچنین مقاله‌ای چهاربخشی درباره «مصحف صنعاء‌1» و مباحث تاریخی و متنی و رسانه‌ای مرتبط با آن آمده است. در این مقاله درباره ویرایش متنِ لایۀ زیرین «مصحف صنعاء‌1» نیز توضیح داده شده است. بعد از این مقاله، متن ویرایش‌شده لایۀ زیرین «مصحف صنعاء1» آمده و پس از آن دو ضمیمه درباره متن زیرین و متن روییِ این مصحف.
در بخشی از چکیده مقالۀ «مصحف صنعاء1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» می‌خوانید: «متن زیرین مصحفِ صنعاء1 در حال حاضر مهم‌ترین سند موجود در زمینۀ تاریخ قرآن است. این متن که تنها نسخۀ شناخته شده از سنّتی متنی و مکتوب، متفاوت از سنت رسمی عثمانی است، در قیاس با تمام مخطوطات شناخته شده از قرآن، بیشترین توان و امکان را داراست تا بر تاریخ تکوین متن قرآنی در دوران نخست پرتو افکند. مقایسۀ این متن با سایر سنت‌های متنی موازی، دریچه‌ای یگانه بر نخستین مراحل تکوین متن قرآنی و پیدایش سنت‌های مختلف را بر ما می‌گشاید. این مقایسه به بحثی درازدامن درباب تاریخ گردآوری آیات و فقرات قرآن و شکل‌گیری سوره‌ها خاتمه می‌دهد. پاره‌ای روایات کهن و برخی محققان معاصر غربی این امر را به عهد خلیفۀ سوم منسوب کرده و تدوین سوره‌ها را با ماجرای توحید مصاحف (تثبیت متن قرآنی) در سال 30 هجری مربوط می‌دانند. اما تحلیلِ ما نشان می‌دهد که سوره‌های قرآن پیش از این شکل گرفته‌اند. افزون بر این، بررسی نسخۀ خطی مصحف صنعاء1 اطلاع بسیاری درباب شیوه نقل و انتقال متن قرآن به دست می‌دهد. شکل‌گیری آغازینِ – دست کم – برخی از سنت‌های متنی قرآنی مستلزم نقل نیمه شفاهی بوده است، به احتمال بسیار از طریق مستمعانی که متن قرائت شده از جانب پیامبر را کتابت می‌کردند.»

درباره ترجمۀ فارسی کتاب «مصحف صنعاء1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن»
کتاب «مصحف صنعاء1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» با ترجمه و مقدمۀ مرتضی کریمی‌نیا در انتشارات هرمس و با همکاری «مرکز و کتابخانۀ مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی» منتشر شده است. کتاب شامل مقدمه‌ای مفصل از مترجم است که در آن زمینۀ آشنایی اولیۀ خواننده با بحث و موضوع اصلیِ مطرح‌شده در مقالۀ بلند «مصحف صنعاء1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» به دست داده شده و نیز توضیحی درباره ترجمۀ این مقاله آمده است. بعد از این مقدمه، پیشگفتار نویسندگان بر ترجمۀ فارسی کتاب «مصحف صنعاء1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن» آمده و در پایان کتاب و بعد از مقالۀ نویسندگان و متن لایۀ زیرین «مصحف صنعاء1» و ضمایم کتاب، تصاویر لایه‌های زیرین و روییِ «مصحف صنعاء1» چاپ شده است. ترجمۀ فارسی کتاب همچنین شامل فهرستی از اصطلاحات مهمی‌ست که در متن کتاب به‌کار رفته‌اند.
مرتضی کریمی‌نیا، مترجم کتاب «مصحف صنعاء1 و مسئلۀ خاستگاه قرآن»، قرآن‌پژوه و مترجم ایرانی است. کریمی‌نیا متولد 1350 است و از او تاکنون آثار تألیفی و ترجمه‌های مختلفی در زمینۀ قرآن‌پژوهی منتشر شده است. از آثار تألیفی کریمی‌نیا می‌توان به کتاب «ساخت‌های زبان فارسی و مسئلۀ ترجمۀ قرآن» و از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب «معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن» اشاره کرد.
کریمی‌نیا در سی و یکمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، به خاطر تألیف «کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی»، شایستۀ تقدیر دانسته شد.