پیشرفت و عقلانیت در علم
نظریه‌های فلسفی

کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم: نظریه‌های فلسفی» به‌ترجمه و گردآوری محمدرضا اسمخانی، حامد بیکران‌بهشت و محمدمهدی هاتف
مقالاتی از نویسندگان مختلفِ حوزه فلسفۀ علم درباره پیشرفت و عقلانیت در علم. مجموعه مقاله‌هایی که در کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم: نظریه‌های فلسفی» توسط محمدرضا اسمخانی، حامد بیکران‌بهشت و محمدمهدی هاتف گردآوری و به فارسی ترجمه شده‌اند، منتخبی‌اند از مقالاتی که در نیمۀ دوم قرن بیستم و در فاصلۀ اوایل دهۀ 60 میلادی تا اواسط دهۀ 90 در حوزه فلسفۀ علم و مشخصاً درباره نسبت و رابطۀ پیشرفت و عقلانیت در علم منتشر شده‌اند و در آن‌ها از جنبه‌ها و دیدگاه‌های گوناگون به این مقوله پرداخته شده است.
کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» هر چند شامل مقالاتی از نویسندگان مختلف است اما، چنانکه در مقدمۀ مترجمان و گردآورندگان کتاب اشاره شده، این مقالات به‌تصادف کنار هم ننشسته‌اند و انتخاب‌شان برای ترجمه و چاپ در یک کتاب هدفمند بوده است. همۀ این مقالات به دو موضوع پیشرفت و عقلانیت در علم اختصاص دارند و حول این دو موضوع می‌گردند.
در کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» با رویکردها و دیدگاه‌های مختلفی در حوزه فلسفۀ علم و موضوع پیشرفت و عقلانیت در علم مواجهیم؛ رویکردها و دیدگاه‌هایی که در بعضی موارد در راستای یکدیگرند و همدیگر را تکمیل می‌کنند و پیوندها و وجوه اشتراکی با هم دارند و در مواردی هم در تقابل با یکدیگر قرار می‌گیرند و می‌بینیم که مقاله‌ای نظریه‌ای را ارئه می‌دهد که در نقطۀ مقابل نظریۀ مقاله‌ای دیگر قرار دارد و درواقع نقد آن است و ردیه‌ای بر آن.
به این ترتیب در کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» شاهد تنوعی از رویکردها به موضوع مورد بحث در مقالات ترجمه‌شده و گردآمده در این کتاب هستیم.
گفتنی‌ست که کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم»، علاوه بر مقدمۀ مترجمان فارسی و گردآورندگان مقالات این کتاب، با مقدمه‌ای از فیلیپ کیچر، که آخرین مقالۀ کتاب به‌قلم اوست، همراه است. کیچر این مقدمه را برای ترجمۀ فارسی مقاله‌های کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» نوشته و در آن از رابطه و نسبت پیشرفت و عقلانیت در علم سخن گفته و درباره ایده پیشرفت در علم و رابطه‌اش با عقلانیت به‌تفصیل توضیح داده است.
کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم»، چنانکه در مقدمۀ مترجمان و گردآورندگان مقالات این کتاب توضیح داده شده، «یادگاری است از دوره دکتری مترجمان در مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران» و جوانۀ این کتاب در همان دوره و در درسی با عنوان «نظریه‌های پیشرفت در علم» با آقای دکتر شیخ‌رضایی زده شده است.

مروری بر کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم»
کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» با مقدمۀ گردآورندگان و مترجمان مقالات این کتاب آغاز می‌شود. در این مقدمه توضیحی مبسوط و مفصل درباره تک‌تک مقالات این کتاب و رویکرد و نظریه‌ای که در هر مقاله درباره نسبت پیشرفت و عقلانیت در علم ارائه شده، آمده و این‌گونه زمینه‌ای فراهم شده است برای ورود به بحث‌های تخصصی‌تر کتاب و درک روشن‌تر مقالاتی که در آن‌ها به موضوعاتی نظیر اینکه آیا پیشرفت در علم امری سنجش‌پذیر است یا نه و رابطۀ علم با جامعه‌شناسی و تاریخ پرداخته شده است.
مترجمان در ابتدای این مقدمه، در معرفی کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» می‌نویسند: «کتاب حاضر مجموعه‌ای است از متون کلاسیک به قلم فلاسفۀ علم نیمۀ دوّم سده بیستم که با نظر مترجمان این آثار گزینش و چینش شده‌اند، گزینشی که البته اتفاقی نبوده است. فصل مشترک این متون دو موضوع کلیدی و چالش‌برانگیز در فلسفۀ علم معاصر است: "پیشرفت" و "عقلانیت" در علم».
بعد از مقدمۀ مترجمان، مقدمۀ فیلیپ کیچر بر ترجمۀ فارسی مقالات کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» را می‌خوانیم. این مقدمه را محمدمهدی هاتف به فارسی ترجمه کرده است.
بعد از مقدمۀ فیلیپ کیچر، مقاله‌های کتاب آمده‌اند که عبارتند از: «تبیین، تقلیل و تجربه‌گرایی» نوشتۀ پُل فایرابند و ترجمۀ محمدرضا اسمخانی، «سنجش‌پذیری، قیاس‌پذیری، مفاهمه‌پذیری» نوشتۀ توماس کوون و ترجمۀ محمدمهدی هاتف، «تاریخ علم و بازسازی‌های عقلانی آن» نوشتۀ ایمره لاکاتوش و ترجمۀ محمدمهدی هاتف، «روش‌ها و پیشرفت» نوشتۀ لَری لاودن و ترجمۀ حامد بیکران‌بهشت، «پیشرفت یا عقلانیت؟ دورنماهای طبیعت‌گرایی هنجاری» نوشتۀ لَری لاودن و ترجمۀ محمدرضا اسمخانی، «نسبی‌گرایی، عقل‌گرایی و جامعه‌شناسی معرفت» نوشتۀ بَری بارنز و دیوید بلور و ترجمۀ محمدمهدی هاتف و «ریزساختار تغییر علمی» نوشتۀ فیلیپ کیچر و ترجمۀ محمدرضا اسمخانی.
آنچه می‌خوانید بخشی است از مقدمه‌ای که فیلیپ کیچر بر کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم» نوشته است: «اندیشمندان بسیاری، در عین تأیید ایده پیشرفت در علوم طبیعی، نگرانی‌هایی درخصوص مفهوم پیشرفت انسان دارند. اگر اشتباه نکنم تنشی میان این دیدگاه‌ها برقرار است. پیشرفت علم، چنانکه من می‌فهمم، به ارتقای خیر انسان می‌انجامد. اگر نتوانیم معنای ایده امکان‌پذیریِ پیشرفت انسان را روشن سازیم پیشرفت‌های ظاهری در علوم از اساس اهمیت خود را از دست می‌دهند. چنین پیشرفت‌هایی درواقع محصول بازی‌هایی خواهند بود که در جامعه‌ای خوش‌اقبال مرکب از افراد ممتاز در جریان است.
من گرچه استلزام فوق را می‌پذیرم، ولی با این نتیجۀ بدبینانه موافق نیستم. علوم، دست کم در مواردی، با پیشرفت همراه‌اند. آن‌ها در غنا بخشیدن به زندگی انسان‌ها و دستیابی به اهداف ارزشمندِ اخلاقی نقش دارند. پیشرفت انسان گرچه ممکن است نادر و شکننده باشد، با این حال امکان‌پذیر است.»
کتاب «پیشرفت و عقلانیت در علم: نظریه‌های فلسفی» در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.