زیر درختچه ی یاسمن

کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» نوشتۀ میا کوتو
رمانی درهم‌تنیده از رؤیا و واقعیت و تاریخ و افسانه و فولکلور و جنایت و معما. کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن»، با عنوان اصلی A varanda do frangipan و عنوان انگلیسی Under the Frangipani، رمانی چندلایه و تودرتو و تمثیلی و استعاری دربارۀ معمای یک جنایت است.
میا کوتو در کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» سنت رمان کارآگاهی را با فولکلور و باورهای عامیانه و افسانه‌های مردم آفریقا می‌آمیزد و از دل این آمیزش، رمانی پدید می‌آورد که از یک‌سو ریشه‌دار در فرهنگ بومی آفریقاست و از سوی دیگر متأثر از رمان غربی.
کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» شرح جستجویی غریب برای کشف حقیقت و گشودن گره از معمای یک جنایت است. این جستجو اما به سردرگمی هرچه‌بیشتر می‌انجامد.
در کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن»، همراه نویسنده و شخصیت‌های رمان، به عوالمی غریب پا می‌گذاریم و میا کوتو این‌گونه، از خلال رمانی که آمیزه‌ای از رمان کارآگاهی و رئالیسم جادویی است، تصویری از بخشی از تاریخ معاصر آفریقا و به‌ویژه موزامبیکِ بعد از استقلال از پرتغال به دست می‌دهد و این‌گونه قصه را، ‌به‌شیوه‌ای تمثیلی و استعاری، به تاریخ پیوند می‌زند.
متن اصلی کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» اولین بار در سال 1996 به زبان پرتغالی منتشر شده است. ترجمۀ فارسی این رمان براساس ترجمۀ انگلیسی آن انجام شده است.

مروری بر کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن»
کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» داستان یک افسر پلیس، به نام ایزیدین نائیتا، که به کشف راز جنایتی غریب فرستاده شده و نیز داستان مردِ مُرده‌ای، به نام ارملیندو، است که بیست سال بعد از مرگش، در تن این افسر پلیس حلول کرده است.
جنایتی که ایزیدین در کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» باید راز آن را کشف کند، در قلعه‌ای پَرت اتفاق افتاده است. مقتول، مردی است به نام واستسومه که مدیریت قلعه را به‌عهده دارد. قلعه، مأمنِ سالمندانی آواره و بی‌جاومکان است و با ورود ایزیدین و پرستارِ همراه او، مارتا، به قلعه و آغاز تجسس برای پیدا کردن قاتل واستسومه، پای خرده‌روایت‌هایی متعدد به کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» باز می‌شود؛ خرده‌روایت‌هایی که هر یک متعلق به یکی از سالمندانِ ساکن قلعه است. هرکدام از این سالمندان، با نقل روایت خودشان از قتل واستسومه، مدعی می‌شود که خودش قاتل واستسومه است و این‌گونه معمای قتل واستسومه پیچیده‌تر می‌شود و حقیقت در پرده‌ای از ابهام قرار می‌گیرد.
از طرفی در تن ایزیدین، ارملیندوی مُرده جا خوش کرده و او نیز به‌عنوان یکی از راویان کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» عنان روایت را به دست می‌گیرد و چنین است که ما در این رمان با روایت‌هایی تودرتو و درهم‌تنیده و هزارتویی ساخته‌وپرداخته از خیال و افسانه و واقعیت روبه‌رو می‌شویم.
کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» همچنین، به زبان استعاره و تمثیل، از موزامبیکِ تکه‌پاره براثر جنگ‌های داخلی و موزامبیکِ بعد از جنگ‌های داخلی و بحران‌های این سرزمین در آن دوره‌های زمانی سخن می‌گوید و از تأثیر ویرانگر جنگ و خشونت بر سرنوشت مردم یک سرزمین جنگ‌زده. بی‌دلیل نیست که در بخشی از کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» مارتای پرستار، در رمزگشایی از معمای قتل واستسومه، جنگ را قاتلِ او معرفی می‌کند.
در بخشی از کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» می‌خوانید: «درخت. فقط درختچه‌ی یاسمن است که قدری از افکار شبانه‌اش را به من اختصاص می‌دهد.
درختچه در ایوان قلعه‌ی استعماری است. این ایوان شاهد تاریخ فراوانی بوده. از آن بَرده، عاج و پارچه بارِ کشتی کرده و برده‌اند. توپ‌های پرتغالی از باروهای سنگی آن به کشتی‌های هلندی شلیک کرده‌اند. کمی مانده به پایان دوره‌ی استعماری تصمیم گرفتند آنجا زندانی بسازند و انقلابیونی را که علیه سلطه‌ی پرتغال می‌جنگیدند آنجا حبس کنند. پس از استقلال پناهگاهی موقت برای سالمندان شد. با آمدن این‌ها قلعه رو به ویرانی گذاشت. بعد جنگ داخلی شد و هنگامه‌ی درو کردن مرگ. اما میدان کارزار از قلعه دور بود. جنگ که تمام شد، پناهگاه به حال خود باقی ماند و کسی ادعا نکرد آنجا ارث پدر اوست. اینجا زمان تهی از رنگ شد، سکوت و خلأ همه‌چیز را خشکاند. من مانند نیایی بعید خود را در این مکان ناهنجار، چون سایه‌ی پرپیچ‌وتابی، جا کرده‌ام.»

دربارۀ میا کوتو، نویسندۀ کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن»
آنتونیو امیلیو لیته کوتو (António Emílio Leite Couto)، معروف به میا کوتو (Mia Couto)، متولد 1955، داستان‌نویس، شاعر، روزنامه‌نگار و بیولوژیست موزامبیکی است. پدر و مادر کوتو سفیدپوست و از مهاجران پرتغالی‌ای بودند که در دهۀ 1950 میلادی به موزامبیک، که آن موقع مستعمرۀ پرتغال بود، مهاجرت کردند. کوتو فارغ‌التحصیل رشتۀ زیست‌بوم‌شناسی و از مهمترین نویسندگان معاصر آفریقا است. از آثار او می‌توان به رمان‌های «دیار خوابگردی»، «آخرین پرواز فلامینگو»، «اعتراف ماده‌شیر» و «رودی به نام زمان» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن»
کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» با ترجمه و مقدمۀ مهدی غبرایی و همراه با ترجمۀ یادداشتی از هِنینگ مَنکل دربارۀ میا کوتو و سبک نویسندگی‌اش، در نشر افق منتشر شده است. مهدی غبرایی، متولد 1324 در لنگرود، از مترجمان مطرح و نام‌آشنای ادبیات داستانی در ایران است. ترجمه‌های غبرایی از آثار داستانی جهان بسیار متنوع است و آثار نویسندگانی از سرزمین‌های مختلف، از کشورهای عربی و آفریقایی تا ژاپن و اروپا و امریکا، را در بر می‌گیرد. ارنست همینگوی، کازوئو ایشی‌گورو، هاروکی موراکامی، جک لندن، دوریس لسینگ، و. س. نایپُل و هشام مطر از جمله نویسندگانی هستند که غبرایی آثاری از آنها را به فارسی ترجمه کرده است. از ترجمه‌های او می‌توان به «آوای وحش»، «این ناقوس مرگ کیست؟»، «کافکا در کرانه»، «خانه‌ای برای آقای بیسواس»، «در کشور مردان»، «دفترهای مالده لائوریس بریگه»، «بادبادک‌باز»، «زن در ریگ روان» و «دیار خوابگردی» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «زیر درختچه‌ی یاسمن» در گودریدز: 3.75 از 5.