زیدیه در ایران

کتاب «زیدیه در ایران» نوشتۀ حسن انصاری
مقالات و یادداشت‌هایی دربارۀ زیدیۀ ایران و فرهنگ و ادبیات و تحولات فکری بخش ایرانی این شاخه از تشیع. کتاب «زیدیه در ایران» کتابی است در حوزۀ تاریخ اسلام و اندیشه و کلام اسلامی که مشخصاً بر زیدیۀ ایران و بررسی ویژگی‌ها و تحولات آن در بستری تاریخی متمرکز است.
آنچه در کتاب «زیدیه در ایران» گردآوری و منتشر شده، چنانکه حسن انصاری خود در مقدمۀ این کتاب توضیح داده است، مجموعه‌ای است از مقالات و یادداشت‌هایی که او در طی بیش از بیست سال گذشته دربارۀ زیدیۀ ایران و تاریخ و فرهنگ و ادبیات دینی آنان نوشته و بیشتر آن‌ها، پیش از انتشار در این کتاب، در سایت حلقۀ کاتبان (وبلاگ «بررسی‌های تاریخی») منتشر شده است.
کتاب «زیدیه در ایران» کتابی است مناسب علاقمندان به مطالعه در تاریخ اسلام و علم کلام و فلسفۀ اسلامی و به‌ویژه علاقمندان مطالعه در تاریخ تشیع و فرقه‌ها و شاخه‌ها و نحله‌های فکری گوناگون آن. این کتاب همچنین می‌تواند فتح بابی باشد برای تحقیقات بیشتر دربارۀ زیدیۀ ایران.

مروری بر کتاب «زیدیه در ایران»
حسن انصاری در کتاب «زیدیه در ایران»، با رجوع به اسناد گوناگون، به معرفی وجوه گوناگون فرهنگی و تاریخی و دینی و سیاسی زیدیۀ ایران پرداخته و از میراث و نوشته‌ها و متون و مکتوبات و کتاب‌هایی که از آن‌ها و دربارۀ آن‌ها به جا مانده سخن گفته است.
در کتاب «زیدیه در ایران» همچنین دانشمندان زیدی گمنام و کمتر شناخته‌شدۀ ایرانی معرفی شده‌اند و نیز از ارتباط زیدیۀ ایران و زیدیۀ یمن سخن رفته است.
کتاب «زیدیه در ایران» از پنج فصل تشکیل شده که عبارتند از: «سنت حدیثی زیدیان ایران و مناسبات آنان با امامیه»، «سنت فقهی زیدیان ایران»، «میراث کلامی زیدیان ایران»، «متون تاریخی دربارۀ زیدیان ایران» و «مباحث کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی زیدیان ایران».
سنت امالی‌نویسی در میان زیدیه، چند خاندان زیدی مذهب در ری سده‌های پنجم و ششم قمری و روایت امالی سمّان، اطلاعاتی دربارۀ عالمان زیدی ایران و یمن در نسخۀ کتاب «تیسیر المطالب»، یک دانشمند زیدی ناشناخته از خراسان، کتابی کهن از شمال ایران دربارۀ فقه ناصر اطروش، نسخه‌ای تازه‌یاب از المغنی علی بن پیرمرد دیلمی، یک منبع حدیثی – فقهی از شمال ایران، مراجع فقه زیدی در شمال ایران، کتابی جدید از میراث مکتب ری، متن وصیت‌نامه‌ای از یک متکلم از مکتب معتزلیان ری، معرفی خاندان فرزادی از ری قرن ششم، چهار مکتوب به گیلان و دیلمستان متعلق به نخستین سال‌های قرن هفتم هجری، مکتوبی به گیلان و دیلمان، سندی تازه دربارۀ ارتباط امامان یمن با علمای زیدی ایران در عصر صفوی، اطلاعات جالب دو کتاب زیدی دربارۀ مناسبات امامان زیدی با شاهان صفوی و با مغولان هند، بخشی از تاریخ شمال ایران، مجموعه‌ای از سنت زیدیان شمال ایران در کتابخانۀ مجلس، پاره‌هایی دربارۀ ابوطالب هارونی، مکتوبی از غزالی، محمود پسیخانی و زیدیه، چند نمونه سند و حکم سجلّی و قضایی از بیهق قرن ششم هجری، مناقب خوارزمی و نسخه‌ای کهن از آن و فارسیات ابوسعد سمّان و قطعه شعری نویافته از رودکی از جمله مطالبی هستند که در کتاب «زیدیه در ایران» می‌خوانید.
آنچه در پی می‌آید بخشی است از مقاله‌ای با عنوان «زیدیه و منابع مکتوب امامیّه» از فصل اول این کتاب: «مناسبات میان دو گرایش عمدۀ شیعه، یعنی امامیه و زیدیه، از همان آغاز شکل‌گیری این دو گرایش وجود داشته است. گرچه در کوفه رجال شیعه در گرایش‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شدند، اما در قرن دوم هجری با وجود نزاع‌های حاد میان زیدیه و امامیه، شاهد یک دادوستد فرهنگی میان این دو فرقه هستیم که به‌ویژه در حدیث شیعی خود را نشان می‌دهد. پس از آغاز غیبت صغرای امام عصر (ع) زمینۀ اجتماعی برای نزدیکی دو فرقه و یا دست‌کم کم‌رنگ شدن نزاع‌ها میان آنان ایجاد شد؛ چرا که در غیبت امام غایب، طبعاً حساسیت امامیه به دعاوی امامت از سوی رهبران زیدی کم‌تر شد. در عین حال، می‌بینیم که جدا از کوفه (عراق)، در بخش‌هایی از ایران و از همه مهم‌تر در ری، به دلیل همسایگی زیدیه و امامیه، نزاع‌های کلامی رونق بیشتری گرفت، به‌ویژه اینکه به‌تازگی در میان زیدیه و امامیه، شیوه‌های جدلی و کلامیِ برخاسته از منظر معتزلی ریشه گرفته بود و به همین دلیل، جا برای بحث‌های نظری در باب امامت، بیشتر شد.»
کتاب «زیدیه در ایران» در انتشارات علمی منتشر شده است.

دربارۀ حسن انصاری، نویسندۀ کتاب «زیدیه در ایران»
دکتر حسن انصاری، متولد 1349 در تهران، پژوهشگر تاریخ اسلام و علم کلام و فلسفۀ اسلامی است. انصاری فرزند آیت‌الله شیخ محمود انصاری قمی، از علمای مشهور تهران و نجف، است. او دارای دکترای فلسفه و تاریخ ادیان از دانشگاه سوربن پاریس و پسادکترا از دانشگاه آزاد برلین است و مدتی هم پژوهشگر ارشد علم کلام و فلسفۀ اسلامی در همین دانشگاه بوده است.
عضویت در شورای عالی علمی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، عضویت در هیئت عالی علمی مدرسۀ مطالعات تاریخی مؤسسۀ مطالعات پیشرفتۀ پرینستون و تدریس در بخش خاور نزدیک دانشگاه پرینستون، به‌عنوان استاد مهمان و با رتبۀ استاد تمام، از جمله سوابق علمی و اجرایی حسن انصاری است. از انصاری مقالات مختلفی در حوزه‌های کلام و فِرَق و حدیث و تاریخ و اندیشۀ سیاسی کلاسیک اسلامی در نشریات علمی و دانشگاهی ایران و نیز مقالات فراوانی دربارۀ تاریخ علم کلام و تشیع امامی در نشریات خارجی منتشر شده است.
از جمله آثار حسن انصاری می‌توان به کتاب‌های«تشیع امامی در بستر تحول: تاریخ مکتب‌ها و باورها در ایران و اسلام» و «از میراث غُلات» اشاره کرد.