تقی ارانی دانشمندی در برلین

کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» نوشتۀ یونس جلالی
روایتی از زندگی و زمانۀ تقی ارانی. کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین»، با عنوان اصلی Taghi Erani, a Polymath in Interwar Berlin: Fundamental Science, Psychology, Orientalism, and Political Philosophy، داستان زندگی پر از فراز و نشیب تقی ارانی، روشنفکر مارکسیست، مبارز سیاسی و شیمیدان ایرانی، را در متن زمانه‌ای که ارانی در آن زیست و پرورش یافت روایت می‌کند.
تقی ارانی را بیش از هرچیز با فعالیت‌های سیاسی‌اش و به‌ویژه نقش و حضور مؤثرش در گروه معروف به «پنجاه و سه نفر» و نیز با مجلۀ «دنیا»، که ارانی آن را با همکاری و همراهی ایرج اسکندی و بزرگ علوی منتشر می‌کرد، می‌شناسند. همچنین معروف است که یکی از الگوهای بزرگ علوی در خلق شخصیت استاد ماکان در رمان معروف «چشمهایش»، تقی ارانی بوده است.
یونس جلالی در کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» زندگی تقی ارانی را در سا‌ل‌هایی که او در برلین درس می‌خواند و ساختار اندیشه‌ها و عقایدش شکل می‌گرفت و نیز در سال‌هایی که در تهران به کار و فعالیت سیاسی و روشنفکری مشغول بود و دورانی که با دیگر اعضای گروه «پنجاه و سه نفر» دستگیر و در زندان قصر زندانی شد و همان‌جا درگذشت یا به‌روایتی با سمی که مأموران زندان به او خوراندند به قتل رسید، روایت می‌کند.
کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین»، از خلال شرح زندگی یکی از روشنفکران ایرانی برجسته و تأثیرگذار آغاز عصر مدرن در ایران، تصویری نیز از تاریخ ایران مدرن و سرآغاز این تاریخ ارائه می‌دهد.
نوام چامسکی کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» را «یک زندگی شگفت‌انگیز با روایتی درخشان که درس‌های ارزشمندی برای امروز دارد» توصیف کرده است. همچنین استفانی کرونین دربارۀ این کتاب گفته است: «این کتاب زوایای پنهان تقی ارانی و گروهش و همچنین تاریخ گسترده‌تر فکری و سیاسی ایران مدرن را روشن می‌سازد.»
کالین اتکینسون، استاد بازنشستۀ ریاضیات امپریال کالج لندن، هم کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» را این‌گونه معرفی کرده است: «کتاب حاضر ثمرۀ سال‌ها تلاش است و پیچیدگی‌ها و سیاست‌های تاریخ ایران را از دریچۀ زندگی پرماجرای تقی ارانی بررسی می‌کند.»
متن اصلی کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» اولین بار در سال 2018 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین»
یونس جلالی روایت زندگی تقی ارانی در کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» را با نقل ماجرای دستگیری ارانی در سال 1316 آغاز می‌کند و آن‌گاه به عقب و تولد و آغاز زندگی ارانی فلاش‌بک می‌زند تا در پایان کتاب، دوباره به لحظۀ آغاز آن، یعنی دستگیری ارانی، بازگردد و سال‌های پایانی زندگی ارانی در زندان قصر را روایت کند.
کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین»، بعد از فصل نخست آن، که چنانکه اشاره شد نقل ماجرای دستگیری ارانی است، زندگی ارانی را به‌صورت دوره‌به‌دوره و در متن وقایع زمانه‌اش روایت می‌کند.
جلالی در کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین»، ضمن روایت زندگی ارانی در آلمان که همزمان با حکومت جمهوری وایمار در این کشور است، تصویری از اوضاع فرهنگی و اجتماعی و سیاسی برلینِ سال‌های بین دو جنگ جهانی ارائه می‌دهد و همچنین به سال‌های اول به قدرت رسیدن هیتلر و شرح مشاهدات ارانی از آن سال‌های آلمان می‌پردازد و به این ترتیب نشان می‌دهد که در دورانی که ارانی در آلمان بود چه اوضاعی بر آن کشور حاکم بود و آن اوضاع چه تأثیری بر اندیشه و زندگی ارانی گذاشت.
همچنین در کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» تصویری از ایران در دورانی که ارانی در آن زیست و به کار روشنفکری و سیاسی مشغول شد ارائه شده است. ارانی یکی از چهره‌های مهم دوران طلیعۀ ایران مدرن است؛ چهره‌ای که وجوهی از ایران مدرن در سال‌های آغازینش را می‌توان در او و زندگی و سرگذشت و سرنوشت تراژیکش بازیافت. این‌گونه است که خواندن زندگی او در کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» چشم‌اندازی به تاریخ ایران مدرن می‌گشاید.
کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» همچنین، چنانکه پیش‌تر اشاره شد، تأثیر رویدادها و تحولات آلمان بین دو جنگ را بر زندگی و اندیشۀ ارانی نشان می‌دهد و ما را با وجوه گوناگون افکار و فعالیت‌های علمی و فرهنگی و سیاسی او آشنا می‌کند و نیز تصویری از حال‌وهوای آلمان در دوران جمهوری وایمار و نیز دورانی که نازی‌ها در این کشور به قدرت رسیدند و فعالیت‌های تقی ارانی در آلمانِ بین دو جنگ ارائه می‌دهد و به ترسیم دیدگاه‌های انتقادی ارانی دربارۀ نازی‌ها می‌پردازد.
به‌اعتقاد یونس جلالی آنچه تقی ارانی از مشاهداتش از آلمان نازی در مجلۀ «دنیا» نوشته است «یادآور پاورقی‌های یوزف روت از برلین نازی در همان دوره است.»
کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» از پیشگفتار و پانزده فصل تشکیل شده است. فصل‌های پانزده‌گانۀ این کتاب عبارتند از: «دستگیری (1316)»، «تبریز (1280 – 1291)»، «تهران (1290 – 1300)»، «برلین (1307 – 1301)»، «تاخت و تاز در علوم آلمان»، «خاورشناسان آلمانی»، «خاورشناس ناخواسته»، «روانشناسی قبل و بعد از جنگ»، «خودآموختۀ روانشناسی»، «آغاز فعالیت سیاسی»، «واکنش‌های سیاسی»، «دورۀ آرام»، «دورۀ ناآرام (1313 – 1316)»، «بازی ژئوپولتیک» و «پایان (1316 – 1319)».
چنانکه یونس جلالی در بخش قدردانی کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» توضیح می‌دهد، او در نگارش این کتاب از منابع و اسناد گوناگونی استفاده کرده که از جملۀ آن‌ها گفته‌های پنج شخصیتی است که با دکتر تقی ارانی همکاری داشته یا او را می‌شناخته‌اند و جلالی برای تحقیق دربارۀ ارانی با آن‌ها، طی سال‌های 1986 تا 1997 و از طریق دکتر فریدون کشاورز، محمد عاصمی، پروفسور همایون کاتوزیان، علی ضرابی، احمد بشیری، محمد گلبن و ایرج افشار تماس گرفته و ارتباط برقرار کرده است. این پنج شخصیت عبارتند از: سید محمدعلی جمالزاده، دکتر مهدی آذر، بزرگ علوی، آیرملو و دکتر انور خامه‌ای.

دربارۀ یونس جلالی، نویسندۀ کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین»
یونس جلالی، متولد 1339، پژوهشگر تاریخ علم و تاریخ ایران و استادیار سابق دانشگاه استنفورد امریکا است. جلالی متولد ایران و تحصیلکردۀ امریکاست.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین»
کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» با ترجمۀ امیر میرحاج در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است. امیر میرحاج، متولد 1374، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «تغییرات اقلیمی و آیندۀ بشر» و «نقشۀ جدید جهان: انرژی، تغییرات اقلیمی و تقابل ملت‌ها» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «تقی ارانی دانشمندی در برلین» در گودریدز: 3 از 5.