کتاب «کنشگران مرزي» اثر مقصود فراستخواه
بازخواني تاريخ و بهويژه تاريخ تجدد در ايران با محوريت موضوع کنشگري مرزي. مقصود فراستخواه در کتاب «کنشگران مرزي» به يکي از ظرفيتهاي موجود در جامع? ايران براي توسعه و تجدد و نوسازي و پيشرفت و برونرفت از انسداد و بحران ميپردازد و مصداقها و نمودهاي آن را در بازهاي صدساله از تاريخ ايران، از دور? قاجار تا ابتداي عصر پهلوي، معرفي ميکند و مورد بررسي و تحليل قرار ميدهد.
آنچه در کتاب «کنشگران مرزي»، بهعنوان ظرفيتي براي برونرفت از انسداد سياسي و ايجاد زمينههايي براي پيشرفت و توسعه، مورد توجه و تأکيد قرار گرفته است مفهوم کنش مرزي و معرفي کنشگران مرزي مقطعي از تاريخ ايران و بررسي و تحليل عملکرد آنها و نقاط ضعف و قوت کنشگري مرزي است.
برخلاف آن دسته از کتابهاي تاريخي و جامعهشناختي دربار? ايران که در آنها صرفاً با نگاهي آسيبشناسانه و نقادانه به موضوعاتي چون فرهنگ و تاريخ و جامعه و سياست و اقتصاد در ايران پرداخته ميشود و کاستيها مورد بررسي و واکاوي قرار ميگيرد، کتاب «کنشگران مرزي» بر يکي از داشتهها و ظرفيتهاي مثبت جامع? ايران نور ميتاباند تا سويهاي اميدبخش را در فرهنگ و تاريخ ايران بيابد و امکانات آن را براي برونرفت از بحران يادآوري کند.
کتاب «کنشگران مرزي» کتابي است عليه نوميدي مطلق اجتماعي و سياسي و در يادآوري اينکه ميتوان با رجوع به آرزوها و خواستهاي ناکاممانده و وجوه مغفولماند? تاريخ ايران، امکاناتي مثبت و اميدبخش را براي پيشرفت و توسع? ايران کشف و از آنها استفاده کرد.
مروري بر کتاب «کنشگران مرزي»
مقصود فراستخواه در کتاب «کنشگران مرزي» بر آن است که با نگاهي آشناييزدايانه و غيرکليشهاي به واکاوي تاريخ ايران بپردازد تا به جاي پرداختن به کاستيهايي که معمولاً در بررسي و تحليل وجوه گوناگون فرهنگ ايرانيان و جامعهشناسي و روانشناسي اجتماعي مردم ايران بر آنها انگشت گذاشته ميشود، وجهي از فرهنگ ايرانيان را از دل کاستيها و کمبودها و بحرانها بيرون بکشد و آشکار کند که ميتواند نقط? اميدي براي رفع مشکلات و موانعي باشد که ايران و ايراني با آنها مواجه است.
نقط? اميد و وجه مثبتي از فرهنگ ايراني که فراستخواه در کتاب «کنشگران مرزي» آن را هويدا ميکند و در بررسي صد سال از تاريخ ايران، از عصر قاجار تا ابتداي پهلوي، آن را در کانون توجه قرار ميدهد، کنشگري مرزي است.
منظور از کنشگري مرزي در کتاب «کنشگران مرزي» عمل کردن و نقشآفريني در فضايي ميانه، يعني بين دولت و ملت، است. درواقع کنشگران مرزي کساني هستند که در تاريخ ايران، بهعنوان واسطهاي ميان دولت و ملت عمل کردهاند و سعي کردهاند در ميان? بحرانها و تلاطمات، راهي براي نجات بجويند و ماشين تجدد را به حرکت درآورند.
کنشگران مرزي ميتوانند با عملکرد خود، انسداد سياسي را بشکنند و بارقهاي از اميد را در متن نوميدي پديدار کنند.
کتاب «کنشگران مرزي» به معرفي و شرح احوال و اقدامات و تحليل عملکرد کساني ميپردازد که از دور? قاجار تا آغاز عصر پهلوي نقش کنشگران مرزي را در تاريخ ايران ايفا کردهاند. فراستخواه در کتاب «کنشگران مرزي» عملکرد اين افراد را تحليل ميکند و امکان و ظرفيتي را پيش روي ما قرار ميدهد که در کنشگري مرزي نهفته است؛ امکان و ظرفيتي براي فائق آمدن بر بحرانهايي که جامعه در دورههايي با آنها مواجه ميشود.
کتاب «کنشگران مرزي» نگاهي نو و متفاوت و يک بازانديشي آشناييزدايانه در تاريخ ايران است براي ديدن و نشان دادن گوهري که در دل فرهنگ و جامعه و تاريخ ايران نهفته است؛ گوهري که در شرايطي ميتواند نقش کليد درهاي بسته را ايفا کند و جامعه را از بنبست بيرون آورد.
فراستخواه در کتاب «کنشگران مرزي» بازانديشي و بازخواني تاريخ ايران، از منظر مفهوم کنشگري مرزي، را با الهام و وامگيري از نگاه والتر بنيامين به تاريخ صورت ميدهد. او در اين کتاب، با بهقول خودش الهامي اميدوارانه از ديدگاه والتر بنيامين دربار? تاريخ، در جستجوي شکستخوردگان تاريخ ايران و خوانشي وارونه از تاريخ ايران، از منظر آن شکستخوردگان، است.
شکستخوردگان مدّ نظر نويسنده، در کتاب «کنشگران مرزي»، سياستمداران و کنشگران و روشنفکراني از تاريخ معاصر ايران، از دور? قاجار تا ابتداي دور? پهلوي، هستند که در برآوردن آرزوهايشان ناکام ماندند؛ کساني که در کنش مرزي سهيم بودهاند و از کنشگران مرزي مهم ايران عصر قاجار و آغاز عصر پهلوي به حساب ميآيند.
ميرزاحسين سپهسالار، امينالدوله، زينالعابدين تقياف، محمد بدايعنگار، مجدالملک سينکي، ميرزافتحعلي آخوندزاده، ميرزاآقا تبريزي، مؤيدالممالک، مرتضي قلي صنيعالدوله، علياکبرخان داور و سيد حسن تقيزاده از جمله شخصيتهايي هستند که در کتاب «کنشگران مرزي» از آنها سخن رفته است.
کتاب «کنشگران مرزي» خوانشي جزئينگرانه از تاريخ قاجار و مشروطه و آغاز عصر پهلوي، در جستجوي الگويي براي کنشگري مثبت و تأثيرگذار است.
کتاب «کنشگران مرزي» از مقدمه و هجده بخش تشکيل شده است. بخشهاي هجدهگان? اين کتاب عبارتند از: «تصوير کلي از بحث»، «سطح نظري بحث»، «پسزمينههاي تاريخي کنشگران مرزي»، «سقوط اصفهان و ظهور فضاهاي مرزي تازه»، «مواجهه با تاريخ انحطاط»، «شاهزادگان و صدر اعظمها»، «فضاهاي مرزي و نظام قدرت در عصر قاجاريه»، «شاهزادگان و روشنفکران»، «مرزهاي دولت و جامعه در نسل دوم صدر اعظمي»، «انواع کنشگران مرزي از صحن جامعه تا سراي قدرت»، «مرزها در چالش پزشکي مدرن و قدرتهاي سنتي»، «نزاع دانش قديم و جديد در ايران»، «نسل سومِ شاهزادگان و صدر اعظمها»، «مشروطه و ميدان نيروها؛ سهم کنشگران مرزي»، «فضاهاي مرزي براي هنر»، «عملکردهاي مرزي در ديگر عرصهها»، «الگوهاي کنش مرزي در دورهي پسامشروطه» و «کنشگران مرزي؛ از کردوکار تا گرفتوگير».
از جمله موضوعات و مباحثي که در بخشهاي مختلف کتاب «کنشگران مرزي» به آنها پرداخته شده است، ميتوان به اينها اشاره کرد: ظرفيتهاي مرزي در ميان محدوديتهاي ساختاري، قشربندي اجتماعي و لايههاي متخلخل ميان دولت و جامعه، تيپ ايدئال کنشگر مرزي، نخبگان شناور درگذار به دموکراسي، کنش در وضعيت پسااستعماري، نشت سازمان جامعه در سازمان دولت، عملکردهاي مرزي در خاندانهاي ايراني و جنبش شعوبي، عملکردهاي مرزي در طرحهاي شاهنامهنويسي، عملکردهاي مرزي در سنتهاي دبيري و مستوفيگري، اشياي باستاني و ساختهشدن هويت ايراني، ساختهشدن عباسميرزا در فضايي مرزي، اميرکبير و شرايط دشوار، شاهزاده جلالالدينميرزا و ناسيوناليسم ايراني، خروج محصلان ايراني براي آموختن طب، مرزهايي که پزشکان تبشيري و ميسيونري گشودند، مرزهاي گشودهشده از دارالفنون، غلب? پزشکي جديد بر قديم و علل آن، مدلي براي توضيح تأخر پارادايمي دانش در ايران، تسهيلگري عملکردهاي مرزي، حسيات يک ملت، تولد سوژ? زن در نزديکي حرم شاهي، بازرگانان معترض در حواشي دستگاههاي حکومتي، پنج نيروي اجتماعي و کنشگران مرزي در ميان? آنها، کنشگران مرزي درون دستگاه، رنسانس و مدرنيت? ناتمام ايراني، نخستين پسزمينههاي بيداري زنان در دور? پيشامشروطه، مشروطه و تئاترکراسي، آمدن زنان و اقليتها، تکنولوژي ارتباطات و هفت موج رسانه، علمآموزي مدرن و تربيت نسل جديد سرماي? انساني، ظرفيتهاي عملکرد مرزي و محدوديتها و آسيبپذيريهاي کنش مرزي.
کتاب «کنشگران مرزي» در انتشارات گام نو منتشر شده است.
دربار? مقصود فراستخواه، نويسند? کتاب «کنشگران مرزي»
دکتر مقصود فراستخواه، متولد 1335 در تبريز، استاد دانشگاه، جامعهشناس، پژوهشگر و مترجم ايراني است. فراستخواه تحصيلکرد? الهيات، فلسفه و برنامهريزي توسع? آموزش عالي است. کار پژوهشي او بيشتر بر سه حوز? مطالعات دين، مطالعات اجتماعي و مطالعات علم، آموزش عالي و دانشگاه متمرکز است.
فراستخواه استاد دانشگاههاي الزهرا، علامه طباطبايي، تهران و شهيد بهشتي است. او همچنين در نيم? اول ده? 70 خورشيدي به تدريس در دانشگاهها و مراکز آموزش عالي تبريز پرداخته است.
تدريس برنامهريزي توسع? آموزش عالي در مؤسس? پژوهش و برنامهريزي آموزش عالي از ديگر فعاليتهاي علمي و آموزشي دکتر مقصود فراستخواه است.
او داراي جايز? ترويج علم سال 1396 و جايز? مطالعات ميانرشتهاي از دهمين جشنوار? بينالمللي فارابي است.
دکتر مقصود فراستخواه همچنين در سال 1397، به همراه دکتر عباس بازرگان، جايز? نشان دهخدا را براي کتاب «نظارت و ارزشيابي در آموزش عالي»، که کار مشترک عباس بازرگان و مقصود فراستخواه است، دريافت کرده است.
از ديگر آثار مقصود فراستخواه ميتوان به کتابهاي «ما ايرانيان: زمينهکاوي تاريخي و اجتماعي خلقيات ايراني»، «دين و جامعه»، «گاه و بيگاهيِ دانشگاه در ايران: مباحثي نو و انتقادي درباب دانشگاهپژوهي، مطالعات علم و آموزش عالي»، «دانشگاه و آموزش عالي: منظرهاي جهاني و مسئلههاي ايراني»، «مسئلهي ايران» و «ذهن و همه چيز: طرحوارههايي براي زيستن» اشاره کرد.
