کتاب «خيز خام» نوشتهي محمد مالجو، يکي از مهمترين کتابهاي تاريخ اجتماعي ايران است که تاريخ پهلوي و کشاکش مستمندان و ديوانسالاران را از سال 1309 تا 1320 بررسي ميکند. يکي از بهترين نوشتههاي تاريخي در مورد طبقهي مستمند که توسط انتشارات چرخ (نشر چشمه) روانهي بازار نشر شده است.
مروري برکتاب «خيز خام» نوشتهي محمد مالجو
«خيز خام» روايت بخشهاي تلخ و تاريکِ تاريخ معاصر ايران است که در فرهنگ عامه اغلب سخني از آن به ميان نميآيد و زدن به دلِ چنين تاريخي و پرده برداشتن از چنان رنجها و محنتهايي دلي ميخواهد سخت استوار. چه اينکه متاسفانه در فرهنگ عامه رويايي از زندگي آرماني ـ چه در گذشته و چه در آيندهي نامعلوم ـ پردهاي از وهم چشمان مردم را تار کرده است تا به خويشتن حقيقي نظري واقعبينانه نيفکنند. کتاب «خيز خام» به حق يکي از عناوين نادري است که به دل اين مغاک زده است. در اين بررسي که از 1309 تا 1320 را در برميگيرد، محمد مالجو با تکيه بر اسناد بهجا مانده وضعيت مستمندان را مورد بررسي قرار ميدهد. تا جايي که به تاريخنگاري اجتماعي دربارهي عامليتهاي فراموششدهي انواع فرودستان در ايران دهههاي 1300 و 1310 برميگردد، مورخان طي سالها انواعي از فرودستان نظير کارگران و عشاير و زنان و دهقانان و روستاييان و جماعتهاي مردمي و «طبقات خطرناک» را به قوت بررسي کردهاند. با اين حال، شناسايي و صورتبندي فاعليت مستمندان به طور کلي و «مستمندترين مستمندان» به طور خاص تا کنون هرگز در دستور کار پژوهشهاي تاريخي قرار نگرفته است. از اين رو کتاب «خيز خام» در نوع خود اثر تازه و بيبديلي است که در راه خود اولين گام را برداشته است. در اين پژوهش تاريخي به بخشهاي کدر اين آينهي حقيقتنما، يعني تاريخ نظر ميکنيم تا پايينترين و کمقدرترين مردمان سالهاي نهچندان دور را ببينيم.
در حدي که به موضوع تاريخ ايران دهههاي 1300 و 1310 مربوط ميشود، غفلت از مستمندترين مستمندان در پژوهشهاي مورخان چپ، که طبق تعريف بايد اصليترين متولي شناسايي فاعليتهاي فرودستان باشند، عمدتاً از رسوب برنامهي سياسي بخش اعظم جريانهاي چپ انقلابي در تاريخ معاصر ايران سرچشمه ميگرفته است. براي روايت صواب و پرهيز از جهتدهي شخصي نويسنده در هنگام بازيابي رگههايي از گذشتهي تاريخي در آينهي اسناد عزم نکرده است که روايت کلانِ ازپيشساختهاي را به کرسي بنشاند، و نکوشيده روايتهاي تحليلي تدريجاً ساختيافتهاي را با کليت يا اجزاي فلان يا بهمان چهارچوب نظري عاريتي بيارايد، مصرانه هم از تحميل انواع چهارچوبهاي نظري به انبوه دادههاي اسنادي پرهيخته است، هم از گزينش اسناد با قطبنماي تحليلهاي کلان پيشاپيش موجود به جد دوري جسته و از کژ راه پير فرزانه تنها با گزين کردن واقعيات نمونهوار که مظهر بروز قوانين نهاني تاريخ است توانسته است مسير حقيقي تاريخ را ترسيم کند. به هر ترتيب روايت تاريخي در زماني که عاملان و صاحبان حکومت همه يا دست از زندگي شستهاند يا هيچگونه دسترسي به مناصب پيشين ندارند نيازمند دقت و ظرافت علمي و وجدان و اخلاق انساني است، هر چه باشد، در پي تاريخنگاري تحليلي بوده نه تاريخپردازي تجريدي. گمان ميکنم با حرفشنوي فوقالعاده محتاطانه و منتقدانه از انبوه دادههاي خُردي که آهسته آهسته و ذره ذره در اسناد يافته است سرانجام به چهارچوب تحليلي کلاني نيز رسيده است که امروز در پي گذشت دههها از دههي 1310، کشاکش مستمندان و ديوان سالاران به رگههاي پررنگي از کشمکش ميانشان تبديل شده است. چهارچوبي تحليلي که براي ترسيم کشاکششان طي دههي 1310 به دست داده است کشمکششان در ايران امروز را البته تبيين نميکند، اما سطح بحث دربارهاش را ارتقا ميبخشد. مجموع عواملي که عنوان شد کتاب خيز خام را به اثري جالب توجه براي محققان و البته علاقهمندان به تاريخ معاصر تبديل ميکند که وضعيت فرودستترين مردمان را در دوره پهلوي مورد بررسي قرار داده است و مجموع عوامل دخيل در آن را بررسي کرده است. آنچه در اين کتاب بررسي ميشود هنوز و همچنان در جامعه ما به اشکال مختلف قابل مشاهده است. بر کسي پوشيده نيست فقر مطلق مانع بزرگي در برابر رشد فرهنگي يک کشور است. شايد با نظري واقعبينانه بر فقر مطلق و شناخت آن بتوانيم در آينده از گزندش در امان باشيم.
برشي از کتاب خيز خام:
اواخر دههي 1320 يکي از اهالي پايتخت، در اعتراض به وضع نان، زبان به تهديد وزير دارايي وقت گشود: «بدان و آگاه باش که دست غيب پشت سر توست و انتقام خواهد کشيد... در هر نقطه از کشور، ما نفوذ داريم و به زودي شما و عمال شما را نابود خواهيم کرد... بترسيد از خطرهاي ناگهان و بترسيد از دميدن صبح ما.»
کتاب از تاريخ يازدهم آبان 1304 شروع ميشود. دو روز پس از خلع سلسله قاجاريه از سلطنت در مجلس شوراي ملي و تقريباً شش هفته پيش از تفويض سلطنت به خاندان پهلوي در مجلس مؤسسان، «رضا رئيس حکومت موقتي مملکت و رئيس عالي كل قوا» ضمن ابلاغيهاي خطاب به «عموم اهالي ايران اعم از مرکز و ولايات» اعلام کرد: «از تمام مجاهدات و زحماتي که من از بدو امر در حصول مراتب امنيت و تهيهي طرق سعادت و عظمت آن مملکت متحمل بودهام دو اصل مهم را سر سلسلهي ساير مکنونات و عقايد خود قرار دادهام.» سپس يکي از آن دو اصل را (تهيه رفاه حال عموم) معرفي کرد. سرانجام: «افزود اين دو اصل مهم مدتها و ساليان دراز است که... به فراموشي و متروک ساختن آن تعمد شده است.... تمهيد وسايل عظمت و ترقي اين مملکت بالأخره منوط و مربوط به اکمال اجراييات همين دو اصل خواهد بود.» ميثاق «تهيهي رفاه حال عموم» از کليديترين وعدهها براي تغيير اجتماعي در سراسر تاريخ معاصر ايران بوده است. درک دشواريهاي تحقق چنين وعدهاي براي تغيير اجتماعي هنگامي ميسر خواهد شد که، از باب نمونه، با ضرباهنگ اجراي فرماني براي نوعي تغيير سياسي نمادين مقايسه شود.
دربارهي محمد مالجو نويسندهي کتاب «خيز خام»
محمد مالجو زادهي 1351در تهران، اقتصاددان، پژوهشگر حوزه? اقتصاد سياسي و مترجم کتاب است. وي مدتي بهعنوان پژوهشگر ميهمان در پژوهشکده بينالمللي تاريخ اجتماعي در آمستردام به پژوهش پرداخت.
از ديگر آثار مالجو ميتوان به کتاب چهرهي ژانوسي اکتبر: هالهي کودتايي يک انقلاب، تهران: انتشارات آگاه، 1397 و کتاب تاراج نهان: سلب مالکيت از نيروهاي کار در اثر تورم در ايران، تهران: نشر آگه، 1399، اشاره کرد.
