مجمع الجزایر گولاگ جلد دوم

کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ - جلد دوم» اثر الکساندر سولژنیتسین
ادامۀ روایت الکساندر سولژنیتسین از اردوگاه‌های شوروی و حکومت وحشت. جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، با عنوان اصلی Архипелаг ГУЛАГ و عنوان انگلیسی The Gulag Archipelago: An Experiment in Literary Investigation، دنبالۀ شرح پُردردِ و تکان‌دهندۀ سولژنیتسین از زندگی زندانیان اردوگاه‌های شوروی و روایت آمیخته به طنز سیاه او از وحشت و خشونت کمونیسم و توتالیتاریسم است.
سولژنیتسین در جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» نیز، همچون جلد نخست این کتاب، روایتی زنده و توأم با جزئیات از وحشت و خفقان و زندان و اسارت و شکنجه در روسیۀ کمونیستی به دست می‌دهد.
کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» را چه‌بسا امروزه بتوان یکی از آثار کلاسیک دربارۀ اردوگاه‌های کار اجباری در روسیۀ شوروی و تصفیه‌های گستردۀ استالینی و نیز از آثار کلاسیک ادبیات زیرزمینی و غیررسمی موسوم به «سامیزدات»، که در شوروی و دیگر کشورهای کمونیستی رواج داشت، به‌حساب آورد.
سولژنیتسین، که خود از بازماندگان اردوگاه‌های کار اجباری در شوروی بود، در کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، براساس تجربه‌های خود از این اردوگاه‌ها و نیز روایت‌های دیگران و اسناد و شواهد و مدارکی که در زمان نگارش این کتاب دربارۀ اردوگاه‌های کار اجباریِ شوروی موجود بود و به آن‌ها دسترسی داشت و همچنین با یاری گرفتن از ادبیات و قریحۀ قصه‌پرداز خود، مصائب و رنج‌های زندانیانی را به تصویر می‌کشد که حکومت شوروی آن‌ها را در اردوگاه‌های خود تجمیع و نگهداری می‌کرد. این کتاب همچنین، از ورای روایت زندان و اردوگاه، تصویری از اختناق و وحشت و حکومت پلیسی حاکم بر شوروی ارائه می‌دهد.
کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، چنانکه در مقدمه‌ای که اَن اپلبام در سال 2007 برای این کتاب نوشته و در ابتدای ترجمۀ فارسی احسان سنایی اردکانی از جلدهای اول و دوم آن هم آمده است، نه‌فقط وصفِ تاریخ، که خود تاریخ است. اپلبام در این مقدمه همچنین می‌نویسد: «به لطف عنایت وسواس‌گونه‌ی سولژنیتسین به جزئیات و استعدادهای ادبی و جدلیِ او، مجمع‌الجزایر گولاگ به خلق همین جهانی که ما امروزه در آن زیست می‌کنیم هم کمک کرده – جهانی که در آن کمونیسمِ شوروی دیگر آرمان سیاسیِ هیچ‌کس نیست.»
کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» اولین بار در سال 1973 به زبان روسی در فرانسه و در سه مجلد منتشر شد و دیری نگذشت که نسخه‌هایی از آن به‌صورت مخفیانه و زیرزمینی در روسیۀ شوروی دست‌به‌دست گشت و یواشکی خوانده شد. این کتاب همچنین در سال 1974، یعنی کمی بعد از انتشارش به زبان روسی، به انگلیسی ترجمه شد.

مروری بر جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»
همان‌طور که اَن اپلبام در مقدمه‌اش بر کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» توضیح می‌دهد، سولژنیتسین در این کتابِ سه‌جلدی، که آمیزه‌ای از قصه و مستندنگاری و ناداستان است، «جوی از وحشت همیشگی؛ وسوسه‌ی دائم به خیانت؛ وفور پلیس مخفی؛ وارونگی ارزش‌های "متعارف"؛ قساوت گسترده‌ی حاکم بر فرهنگ گولاگ و همین‌طور بر کلیت اتحاد شوروی» را ترسیم می‌کند.
سولژنیتسین در کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» از تجربۀ زیست مشقت‌بار و پر از ترس و وحشت در اردوگاه‌هایی می‌نویسد که در شوروی توسط نهادی به نام «گولاگ» اداره می‌شدند. او اگرچه در بخشی از کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» از مشاهدات تجربه‌های مستقیم خودش مایه می‌گیرد اما به این بسنده نمی‌کند و از نامه‌های بازماندگان اردوگاه‌ها و خاطرات آن‌ها و دیگر اسنادی که در زمان نگارش کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» به آن‌ها دسترسی داشته هم کمک می‌گیرد و این‌ها همه را با ذوق و مهارت ادبی‌اش می‌آمیزد تا عمق وحشت و خشونت نظام کمونیستی را هرچه اثرگذارتر به تصویر بکشد.
در دورانی که سولژنیتسین کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» را نوشت و منتشر کرد هنوز کمتر کسی از اردوگاه‌های کار اجباری، تصفیه‌های استالینی و آن‌چه در درون کشورهای کمونیستی می‌گذشت باخبر بود و سولژنیتسین یکی از نخستین کسانی بود که به نگارش تاریخ گولاگ و تاریخ عصر وحشت در روسیۀ کمونیستی دست زد و وحشت کمونیسم را به تصویر کشید.
در جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» سفر خود به‌همراه سولژنیتسین را در روسیۀ کمونیستی و مجمع‌الجزایر مخوف گولاگ، که زادۀ حکومت کمونیستی بود، ادامه می‌دهیم و تبعیدگاه‌ها و زندان‌ها و اردوگاه‌های هولناک شوروی و نظام و سازوکار حاکم بر گولاگ را، که تجسم و نمودی از نظام شوروی بود، بیش از پیش می‌شناسیم.
سولژنیتسین در جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، ضمن پرده برداشتن از جوانب گوناگون زندگی مشقت‌بار در اردوگاه‌های کار اجباری و ارائۀ تصویری از شرایط وحشیانۀ حاکم بر گولاگ و شیوۀ برخورد با زندانیان اردوگاه‌ها و روایت نگرانی‌ها و ترس‌ها و شکنجه‌هایی که زندانیانِ گولاگ متحمل می‌شدند، از تاریخچۀ اردوگاه‌های تجمیع در شوروی سخن می‌گوید و از این حقیقت که خشت اول گولاگ نه در زمان استالین که پیش از آن و از همان آغاز انقلاب اکتبر 1917 و در دورۀ لنین در شوروی گذاشته شد. در این باره در جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» چنین می‌خوانیم: «طبق آموزه‌های مارکس و انگلس، مگر نباید ماشین سرکوب بورژوازی در هم شکسته می‌شد و بلافاصله یکی جدیدش برپا می‌شد؟ ماشین‌آلات سرکوب هم از جمله عبارت بودند از: ارتش (تعجبی ندارد که ارتش سرخ در ابتدای 1918 تشکیل شد)، پلیس (بسیج شبه‌نظامی حتی زودتر از ارتش تشکیل شد)، دادگاه‌ها (از 22 نوامبر 1917) و زندان‌ها. به مجرد برپایی دیکتاتوری پرولتاریا چطور می‌شد دست روی دست گذاشت و تراز تازه‌ای از زندان را هم برپا نکرد؟
به عبارت دیگر، در خصوص زندان‌ها، خواه زندان‌های قدیم خواه جدید، تعلل جایز نبود. در اولین ماه‌های پس از انقلاب اکتبر، لنین عملاً خواستار "قاطعانه‌ترین و سختگیرانه‌ترین تدابیر در راستای تشدید انضباط" شده بود. و مگر می‌شود تدابیر سختگیرانه را بی‌زندان برقرار کرد؟
در اینجا چه کمکی از دست حکومت نوپای پرولتاریا ساخته بود؟ لنین تلویحاً دم از مسیرهای تازه می‌زد. او در دسامبر 1917 مجموعه‌مجازات‌هایی را مدنظر داشت از این قرار: "مصادره‌ی کل اموال... حبس در زندان، اعزام به جبهه و کار اجباری برای هرکه از قانون موجود تخطی کند." پس می‌بینیم که ایده‌ی اصلی مجمع‌الجزایر – یعنی بیگاری – در همان اولین ماه‌های بعد از انقلاب اکتبر مطرح شد.»
جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» شامل بخش‌های سوم و چهارم این کتاب سه‌جلدی است.
بخش سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، با عنوان «اردوگاه‌های کار تعذیبی»، از بیست‌ودو فصل تشکیل شده که عبارتند از: «سرانگشتان آئورورا»، «مجمع‌الجزایر از دریا برمی‌جوشد»، «مجمع‌الجزایر متاستاز می‌کند»، «مجمع‌الجزایر پا سفت می‌کند»، «زمینِ زیر پای مجمع‌الجزایر»، «"فاشیستا رو آوردن!"»، «سبک زندگی و آداب و رسوم اهل جزایر»، «زنان اردوگاه»، «خوشرفتارها»، «به‌جای سیاسی‌ها»، «جماعت مخلص»، «تق تق تق...»، «پوست دوم‌ات را هم تحویل بده!»، «تغییر دادن سرنوشت!»، «تنبیهات»، «عناصر دوست و برادر»، «بیجه‌ها»، «الهه‌های الهام گولاگ»، «زک‌ها به مثابه‌ی یک ملت»، «وظایف سگی»، «پیرا اُردوگاه» و «داریم می‌سازیم».
بخش چهارم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» هم، با عنوان «روح و سیم خاردار»، شامل چهار فصل است به نام‌های: «عروج»، «یا فساد؟»، «آزادی نیم‌بند ما» و «چند ماجرای جداگانه».

دربارۀ الکساندر سولژنیتسین، نویسندۀ کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»
الکساندر ایزایویچ سولژنیتسین (Александр Исаевич Солженицын)، متولد 1918 و درگذشته به سال 2008، داستان‌نویس، جُستارنویس و مورخ روسی و برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات سال 1970 بود.
سولژنیتیسن از مخالفان مشهور و برجستۀ نظام شوروی بود. او، که به‌صراحت از کمونیسم و نظام شوروی انتقاد می‌کرد، در افزایش آگاهی جهانی از سرکوب سیاسی در شوروی، به‌ویژه آگاه‌سازی جامعۀ جهانی به سیستم گولاگ، سهم عمده و مهمی داشت.
از آثار الکساندر سولژنیتیسن می‌توان به کتاب‌های «بخش سرطان» و «یک روز از زندگی ایوان دنیسوویچ» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»
جلد دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، همچون جلد اول این کتاب، با ترجمۀ احسان سنایی اردکانی در نشر مرکز منتشر شده است. این ترجمه براساس ترجمۀ انگلیسی کتاب انجام شده است.
احسان سنایی اردکانی، متولد 1368، مترجم ایرانی است. از دیگر ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «آهنگ افلاک: سفری در فضا و زمان»، «ویتگنشتاین در تبعید» و «جهان‌بینی‌ها: درآمدی بر تاریخ و فلسفۀ علم» اشاره کرد.
گفتنی‌ست که بخش‌های اول و دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» سال‌ها پیش با ترجمۀ عبدالله توکل توسط انتشارات سروش به فارسی منتشر شده بود.