سوانح

کتاب «سوانح» احمد غزّالی و «مکتوبات» عین‌القضات همدانی به‌ویرایش جعفر مدرس‌صادقی
قدیمی‌ترین متنِ ایرانی کلاسیک درباب عشق و چیستی آن، به‌‌پیوستِ یک متن ایرانی کلاسیکِ دیگر در همین باب. کتاب «سوانح» ویرایش جعفر مدرس‌صادقی از کتاب «سوانح» یا «سوانح‌العشّاق» احمد غزّالی، به‌پیوست کتاب «مکتوبات» یا نامه‌های عین‌القضات همدانی است که هردو متونی هستند در بیان چیستیِ عشق و احوالِ عاشقی.
احمد غزّالی در کتاب «سوانح» و عین‌القضات همدانی در کتاب «مکتوبات» از عشق و پیچیدگی‌ها و رموز آن سخن گفته‌اند و عمق عشق را کاویده‌اند.
جعفر مدرس‌صادقی در کتاب «سوانح»، بدون آنکه در متن دو کتاب‌ «سوانح» و «مکتوبات»، که قبلاً هم جداگانه به ‌تصحیح و ویرایش و روایت و شرح افرادی دیگر منتشر شده‌اند، دست ببرد و آن‌ها را ساده‌نویسی کند و به نثر امروزی برگرداند، نسخه‌ای ویراسته از این دو متن مهم ایرانی کلاسیک ارائه داده است تا مخاطبان امروزیِ غیرمتخصص در ادبیات کلاسیک اما علاقه‌مند به خواندن آن، بتوانند بدون واهمه و هراسِ مرسوم از مواجهه با متون کهنِ فارسی، این دو متن را بخوانند و همچون یک متنِ امروزی از آن لذت ببرند.
کتاب «سوانح» هم دعوتی است به خواندن افکار دو عارف اندیشمند بزرگ درباب عشق و دانستن آن‌چه پیشینیان در این باب اندیشیده و گفته‌اند و هم دعوتی به لذت بردن از دو نمونه از بهترین نثرهای فارسی کهن.

مروری بر کتاب «سوانح»
چنانکه پیش‌تر اشاره شد، کتاب «سوانح»، این قدیمی‌ترین متن فارسی دربابِ عشق که متعلق به اوایل قرن ششم هجری است، در ویرایش جعفر مدرس‌صادقی از این کتاب، با «مکتوبات» عین‌القضات همدانی همراه است. دلیل اینکه مدرس‌صادقی «مکتوبات» عین‌القضات را به متن کتاب «سوانح» پیوست کرده، به‌گفتۀ خود او در مقدمه‌ای مبسوط که بر کتاب «سوانح» نوشته است، این بوده که نامه‌های عین‌القضات را که عین‌القضات خود با عنوان «مکتوبات» از آن‌ها سخن می‌گفته، تفسیری دیده است بر آن‌چه احمد غزّالی در کتاب «سوانح» به‌ایجاز و اشاره و در پرده از آن سخن گفته است.
بنابراین در کتاب «سوانح» هم رسالۀ دلکش و موجز احمد غزّالی را در بیان عشق و چیستی آن می‌خوانید و هم نامه‌هایی را از عین‌القضات که طوری در کتاب «سوانح» کنار هم قرار گرفته‌ و نظم‌وترتیب داده شده‌اند که هرچه بهتر روشنگرِ آن‌چه غزّالی در «سوانح» به‌صورت فشرده بیان کرده است، باشند، چرا که کلام عین‌القضات درباب عشق، چنانکه در مقدمۀ جعفر مدرس‌صادقی بر کتاب «سوانح» توضیح داده شده، صریح‌تر از کلام احمد غزّالی است و پیچیدگی‌های کلام غزّالی را باز می‌کند.
در مقدمۀ جعفر مدرس‌صادقی بر کتاب «سوانح» گزارشی دربارۀ احمد غزّالی و برادر او، امام محمد غزّالی، ارائه شده و درهم‌تنیده با این گزارش، به زندگی عین‌القضات همدانی و رابطه‌اش با غزّالی‌ها و تأثیرش از آن‌ها هم پرداخته شده است.
تغییر در فصل‌بندی و تقطیع فصول و ترتیب آن‌ها، به‌اقتضای موضوع، و نیز حذف عبارات عربی، برای تسهیلِ خواندن، تغییراتی هستند که در ویرایش مدرس‌صادقی از دو کتاب «سوانح» و «مکتوبات» بر این دو متن اعمال شده‌اند. البته مدرس‌صادقی در مقدمه توضیح داده که در مورد «سوانح» ترتیب فصل‌ها را تغییر نداده چون لازم ندیده و فقط در تقطیع آن‌ها تغییراتی داده است.
احمد غزّالی و عین‌القضات همدانی در «سوانح» و «مکتوبات» از مراحل و آداب و شیوۀ عشق می‌گویند و از مسیرِ عشق و مقصود آن و احوال عاشقی و هرآن‌چه به عشق و عاشق و معشوق و عوالم عاشقی مربوط است.
در بخشی از کتاب «سوانح» از قول احمد غزّالی درباب عشق چنین می‌خوانید:
«معشوق خزانه‌ی عشق است و جمالِ او ذخیره‌ی اوست. تصرّفِ عشق در او نافذتر است به همه حال، امّا اهلیّتِ خلعتِ عشق آن است که پیش از این بیان افتاد.
عشق عَجَب آینه‌ای‌ست، هم عاشق را و هم معشوق را، هم در خود دیدن و هم در معشوق دیدن و هم در اَغیار دیدن. و اگر غیرتِ عشق دست دهد تا وا غیری نگرد، هرگز کمالِ جمالِ معشوق جُز در آینه‌ی عشق نتواند دیدن و همچنین کمالِ نیازِ عاشق و جمله‌ی صفاتِ نُقصان و کمال از هر دو جانب.»

و عین‌القضات همدانی هم در بخشی از «مکتوبات» در بیان عشق چنین می‌گوید:
«و یکی را همه از پرده‌ی عظمت و جَبَروت تاوَد. هزار و یک نام دارد از آنجا که تو شنوده‌ای. امّا از آنجا که عاشقان دیده‌اند، در هر ذرّه صد هزار نامُتَناهی عجایب دارد و از هر ذرّه‌ای صد هزار هزار تجلّیِ جمال و جلال کند. این اَسمای او بُوَد، باقی حروف. خواه این عسل گیر، خواه آن حَنظَل. نه از این شیرینی به حَلق رسد، نه از آن تلخی. فرق در مُسَمّیات آید و بس.
عنانِ قلم بیمِ آن است که از دست برود و همه‌ی نانوشتنی‌ها نوشته گردد.»
کتاب «سوانح» در نشر مرکز منتشر شده است.

دربارۀ احمد غزّالی و عین‌القضات همدانی
مجدالدین ابوالفتح احمد بن محمد غزّالی، متولد 452 و درگذشته به سال 520 هجری قمری، از عارفان و صوفیان برجسته و به‌نامِ ایرانی بود و برادر امام محمد غزّالی، از چهره‌های مطرح و مهمّ کلام و فقه و عرفان و تصوف.
احمد غزّالی اهل توسِ خراسان بود. او گرچه مدتی کوتاه به‌جای برادرش در مدرسۀ نظامیۀ بغداد تدریس کرد اما بخش زیادی از عمرش را در سفر گذراند و اهل یکجانشینی نبود. سخنوری قهار با کلامی نافذ بود و مجالس درس و بحثش شوری داشت که شاگردان را جذب می‌کرد. عین‌القضات همدانی از مریدان او بود.
کتاب «سوانح» از آثار مشهور و مطرح احمد غزّالی است؛ اثری که عارفان بزرگ و برجسته و مشهوری چون فخرالدین عراقی و عبدالرحمان جامی از آن تأثیر گرفته‌اند. از دیگر آثار احمد غزّالی می‌توان به کتاب «مجالس» اشاره کرد.

عین‌القضات همدانی، متولد 492 و درگذشته به سال 525 هجری قمری، عارف و صوفی، حکیم، نویسنده، شاعر، مفسر قرآن، محدث و فقیه ایرانی بود. عین‌القضات از چهره‌های برجستۀ عرفان و تصوف بود و نوشته‌هایش دربارۀ عرفان و تصوف از منابع مهم در این حوزه‌اند. او در بیان افکار خود، که با عُرفِ زمانه ناسازگار بود، صراحت داشت و جانش را نیز بر سرِ همین صراحت داد.
از آثار عین‌القضات همدانی می‌توان به کتاب «تهمیدات» اشاره کرد.

دربارۀ جعفر مدرس‌صادقی، ویراستار کتاب «سوانح»
جعفر مدرس‌صادقی، متولد 1333 در اصفهان، داستان‌نویس و ویراستار ایرانی است. مدرس‌صادقی در سال 1351، بعد از اتمام تحصیلات متوسطه در اصفهان، برای ادامۀ تحصیل به تهران رفت. از سال 1353 در روزنامۀ «آیندگان» به کار ترجمه و معرفی و نقد کتاب مشغول شد. مدتی هم با قاسم هاشمی‌نژاد در انتشارات مرکز اسناد آسیایی به‌عنوان ویراستار و ناظر چاپ کار کرد و چندی نیز، باز با هاشمی‌نژاد، در روزنامۀ «اطلاعات» و به‌عنوان گزارش‌نویس.
نخستین قصه‌های مدرس‌صادقی در مجلۀ «رودکی» چاپ شد. در سال 1356 اولین مجموعه داستانش، با عنوان «بچه‌ها بازی نمی‌کنند»، را منتشر کرد و سه سال بعد، در سال 1359، نخستین رمانش را با عنوان «نمایش» که رمانی کوتاه بود. شهرت او اما با رمان کوتاه «گاوخونی» رقم خورد. از دیگر آثار داستانی جعفر مدرس‌صادقی می‌توان به رمان‌های «کله‌ی اسب»، «سفر کسرا»، «شریک جرم» و «آب و خاک» و از مجموعه داستان‌هایش می‌توان به «قسمت دیگران»، «کنار دریا، مرخصی و آزادی»، آن‌طرف خیابان» و «وقایع اتفاقیه» اشاره کرد.
مدرس‌صادقی همچنین، در مقام ویراستار، مجموعه‌ای از متون کهن فارسی را، به‌شکلی که خواندن آن برای مخاطب عادی آسان‌تر باشد، ویرایش و در مجموعه‌ای به نام «بازخوانی متون»، که کتاب «سوانح» نیز جزوی از آن است، منتشر کرده است. از دیگر کتاب‌هایی که به‌ویرایش او در این مجموعه منتشر شده می‌توان به «ترجمه‌ی تفسیر طبری»، «مقالات شمس»، «سیرت رسول‌الله»، «قصه‌های شیخ اشراق» و «تاریخ بیهقی» اشاره کرد.
در زمینۀ ترجمه نیز کتابی با عنوان «لاتاری، چخوف و داستانهای دیگر» به ترجمۀ مدرس‌صادقی و با مقدمه‌ای از او منتشر شده که ترجمۀ هفت قصه از هفت نویسندۀ مطرح و شش مقاله است.
از مدرس‌صادقی کتابی هم به نام «اندر آداب نوشتار» منتشر شده که مقالاتی است دربارۀ نوشتار و رسم‌الخط فارسی. از دیگر آثار غیرداستانی او می‌توان به کتاب «سه استاد» اشاره کرد که مرور و نقدی است بر آثار ابراهیم گلستان، شمیم بهار و قاسم هاشمی‌نژاد.