کشف ذهن
کشف نشانگان ریختار ذهن ایرانی

کتاب «کشف ذهن» اثر حاتم قادری
پژوهشی تاریخمند در ذهن ایرانی و شکل‌‌گیری آن در بستر و رَوَند اجتماعی و تاریخی و فرهنگی. حاتم قادری در کتاب «کشف ذهن: کشف نشانگانِ ریختارِ ذهنِ ایرانی» بر آن است که ذهن انسان ایرانی را نه با نگرشی ذات‌‌گرایانه بلکه در بافت تاریخی و فرهنگی و اجتماعی‌‌ای که ذهن ایرانیان، متأثر از آن، شکل گرفته است مورد بررسی و تحلیل قرار بدهد و تصویری از ذهن ایرانی و مختصات آن به‌‌دست دهد و نیز نشان دهد که ذهن ایرانی در مواجهه با مدرنیته دستخوش چه تکانه‌‌هایی شد.
کتاب «کشف ذهن» نوعی نشانه‌‌شناسی ذهن ایرانی و کشف وجوه پنهان این ذهن، از طریق کشف نشانه‌‌های آشکار آن وجوه پنهان، است.
در کتاب «کشف ذهن» سخن از هویت ایرانی و چگونگی شکل‌‌گیری این هویت در رَوندی تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است و سخن از ویژگی‌‌های عام و مشترک ایرانیان.
حاتم قادری در کتاب «کشف ذهن»، ضمن بحث از ماهیت ذهن ایرانی و آن‌‌چه به آن شکل داده و می‌‌دهد، مصداق‌‌هایی را از برخی چهره‌‌های فرهنگی و گفتمان‌‌های مرسوم در ایران معاصر و آثار ادبی و هنری ایران می‌‌آورد و نمونه‌‌هایی شاخص از ذهن ایرانی را از طریق این مصداق‌‌ها نشان می‌‌دهد.

مروری بر کتاب «کشف ذهن»
یکی از نکات بسیار مهمی که حاتم قادری در کتاب «کشف ذهن» درصدد توضیح و تشریح آن است، موضوع ناممکن‌‌بودنِ استقلال عقل و تعقل و استدلال عقلانی از شرایط و موقعیتی است که کسی که استدلال می‌‌کند در آن قرار دارد و با آن پرورش یافته است.
کتاب «کشف ذهن»، با ایجاد تردیدی جدی در امکان جدا بودن استدلال و تعقل از زمینه و موقعیتی که استدلال و تعقل در آن صورت می‌‌گیرد، بر آن است که به اسطوره‌‌ها و دیگر رانه‌‌های پنهان در ضمیر انسان، که در این کتاب مشخصاً انسان ایرانی است، راه یابد و نقش رانه‌‌های گوناگونی را که انسان ایرانی را به‌‌سمت عقیده‌‌ای و استدلال در اثبات آن عقیده سوق داده‌‌اند و می‌‌دهند نشان دهد و پس پردۀ آن‌‌چه را که ظاهر استدلال به خود گرفته است آشکار کند.
کتاب «کشف ذهن» البته کتابی در رد و نفی عقلانیت نیست، بلکه مواجهه‌‌ای واقع‌بینانه با عقلانیت است و تلاش برای کشف امور نهادینۀ تاریخی و فرهنگی و زیستی و اجتماعی‌‌ای که عقلانیت در همۀ جوامع، از جمله جامعۀ ایران، از آن‌‌ها سرچشمه می‌گیرد و هویت مشترک گروهی از انسان‌‌ها، که در این کتاب چنانکه اشاره شد ایرانیان هستند، برپایۀ آن‌‌ها بنا می‌‌شود و از طریق آن‌‌ها شکل می‌‌گیرد. یعنی در کتاب «کشف ذهن» با این موضوع مواجهیم که استدلال عقلانی از شرایط زیستی و وجودی کسی که به تعقل و استدلال می‌‌پردازد جدا نیست و عقل نمی‌‌تواند کاملاً جدا و فارغ و مستقل از شرایطی که در آن شکل گرفته است به تأمل و استدلال بپردازد.
مواجهۀ ذهن سنتی ایرانی با مدرنیته و تکانه‌‌ای که ذهنیت ایرانی براثر مواجهه با دنیای مدرن تجربه کرد، موضوعی‌‌ست که در کتاب «کشف ذهن» بر آن تمرکزی ویژه شده است و کتاب با محوریت همین موضوع است که به کندوکاو در ذهن ایرانی و نشانگان آن می‌‌پردازد.
در کتاب «کشف ذهن» می‌‌بینیم که ذهن انسان ایرانی چقدر با مفروضات و باورهای نهادینه‌‌شده در وجود او و اصولی که پیشاپیش مسلم و قطعی فرض گرفته شده‌‌اند پیوند دارد. این کتاب همچنین از بعضی مصداق‌‌هایی سخن می‌‌گوید که در دوره‌‌ای ذهن ایرانی را، در متن گفتمان‌‌های روشنفکری و ایدئولوژیک، نمایندگی کرده‌‌اند؛ مصداق‌هایی چون علی شریعتی و جلال‌‌ آل‌‌احمد.
اما کتاب «کشف ذهن»، در ارائۀ تصویری از ذهن ایرانی و تناقضات و پیچیدگی‌‌ها و بسترهای شکل‌‌گیری آن، صرفاً به ساحت مباحث نظری فلسفی و جامعه‌‌شناختی و سیاسی بسنده نمی‌‌کند و با رویکردی میان‌‌رشته‌‌ای به ساحت‌‌های شعر و سینما نیز می‌‌پردازد و ذهن ایرانی و نمودها و نشانگان آن را در این ساحت‌‌ها نیز جستجو می‌‌کند و به تصویر می‌‌کشد.
کتاب «کشف ذهن» ما را به این نکتۀ مهم و ظریف توجه می‌‌دهد که ذهنیت‌‌ها و عقاید و افکار را با توجه به موقعیت‌‌مندی صاحبانشان و با در نظر گرفتن این موقعیت‌‌مندی و تأثیر موقعیت بر شکل ذهن و شکل اندیشه و تفکر درک کنیم و این موضوع مهم را دریابیم که هیچ فکری مستقل از موقعیت و شرایط نیست و موقعیت‌‌ها و شرایطِ اغلب ناخواسته و انتخاب‌‌نشده هستند که به ذهن و تفکر، از جمله ذهن و تفکر ایرانی، شکل داده‌‌اند و می‌‌دهند.
کتاب «کشف ذهن» از بخشی آغازین با عنوان «پنج یادداشت»، مقدمه‌‌ای با عنوان «انگیزه‌‌های پژوهش، چارچوب و روش» و سیزده بخش تشکیل شده است.
بخش‌‌های سیزده‌‌گانۀ کتاب «کشف ذهن» عبارتند از: «ترس: فراتر از یک کلیدواژه»، «روشنفکران و کشف؛ جلال آل‌‌احمد»، «شریعتی رمانتیک و یک مرتد»، «پیشه‌‌وری و خرده‌‌بورژواهایش»، «دفاعیۀ بازرگان: هر دو طرف»، «طعم یک روایت؛ سید حسین نصر در تالار مشاهیر»، «اخوان ثالث: سوشیانت‌‌خواهی متبلور در شعر»، «امیرارسلان: رؤیای نهفته در ضمیر یا شلختگی در اندیشه و اعتقاد»، «زیر پوست ناصرالدین‌‌شاه»، «از رضاشاه تا محمدرضاشاه؛ نزدیک ولی دور»، «معضل اشتیاق و مقاومت به میانجی‌‌گری فیلمفارسی»، «کژدیسی و سینما: جاهل‌‌ها و شورشیان» و «عرض بنده».
کتاب «کشف ذهن: کشف نشانگانِ ریختارِ ذهنِ ایرانی» در نشر مانوش منتشر شده است.

دربارۀ حاتم قادری، نویسندۀ کتاب «کشف ذهن»
حاتم قادری، متولد 1335 در تهران، استاد دانشگاه و پژوهشگر ایرانی است. او از تحلیل‌‌گران و پژوهشگران مطرح در حوزۀ اندیشه‌‌‌‌ و علوم سیاسی و یکی از متفکران تأثیرگذار بر ادبیات علوم سیاسی در ایران است. آثار حاتم قادری اغلب جزو منابع فارسی مهم و مشهور رشتۀ اندیشۀ سیاسی و تاریخ اندیشه به‌‌حساب می‌‌آیند.
قادری دارای لیسانس علوم سیاسی از دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی فعلی) و فوق‌لیسانس و دکترای علوم سیاسی از دانشگاه تربیت مدرس است. او عضو بازنشستۀ هیئت علمی گروه اندیشۀ سیاسی دانشگاه تربیت مدرس است. قادری همچنین تدریس در مؤسسۀ رخداد تازه را در کارنامۀ کاری خود دارد.
از آثار حاتم قادری می‌‌توان به کتاب‌‌های «اندیشه‌‌های سیاسی در اسلام و ایران»، «فیلسوف مسطح» و «ایران و یونان: فلسفه در لابلای سیاست و در بستر تاریخ» اشاره کرد.