کتاب «تفريحات ايرانيان» اثر رودي مته
مطالعهاي درباره مصرف چند محصول نيروزا، نشئهزا و مستيبخش در ايران دوران صفويه و قاجاريه. کتاب «تفريحات ايرانيان» با زير عنوان «مسکرات و مخدرات از صفويه تا قاجاريه» مطالعهاي است درباره ورود و رواج يافتن مسکرات و مواد مخدر و چاي و قهوه و تنباکو در ايران از زمان ظهور حکومت صفوي تا ورود به عصر مدرن.
رودي مته در کتاب «تفريحات ايرانيان» هم موارد بومي مانند ترياک و شراب را بررسي کرده و هم محصولات وارداتي را نظير چاي، قهوه و تنباکو.
در کتاب «تفريحات ايرانيان» داستان جالب اين محصولات وارداتي روايت شده و ميبينيم که اين محصولات ريشه در کجا دارند و چگونه به ايران راه يافتند و بوميسازي شدند. نويسنده ميگويد همه اينها وقتي صورت گرفت که ايران طي مراحل اوليه جهاني شدن و در عصر سلطه امپراتوريها به جهان خارج وصل شد.
مواد مخدر در ايران هم در ميان نخبگان و هم ميان مردم عادي مرسوم بوده اما به استثناي برخي گزارشها، منابع مکتوب در اين زمينه محدود است. ازاينرو کتاب «تفريحات ايرانيان» مطالعهاي حايز اهميت است که تا حدي اين خلاء را پر ميکند.
نويسنده کتاب «تفريحات ايرانيان» همچنين شرح داده که چگونه چاي نزد ايرانيان به مرور و پس از سقوط صفويه از قهوه محبوبتر شد و چرا ايرانيان نوشيدن قهوه را ترک گفتند و در مکاني که همچنان قهوهخانه ناميده ميشود به نوشيدن چاي روي آوردند.
مروري بر کتاب «تفريحات ايرانيان»
کتاب «تفريحات ايرانيان» ميکوشد تا تاريخچه شرابخواري، خودداري از آن يا تظاهر به منع آن در حالي که در عمل ممانعتي از آن صورت نميگرفته مورد بحث قرار دهد. اين کتاب البته منحصر به تاريخچه مصرف الکل نيست چرا که بيشتر مردم ايران و به خصوص مردم معمولي لب به الکل نميزدند. مصرف ترياک نقش مهمتري در جامعه ايران داشته و اين از ديگر موضوعات مورد بحث در کتاب «تفريحات ايرانيان» است.
نويسنده کتاب «تفريحات ايرانيان» معتقد است نقشي که الکل در جوامع غربي بازي ميکرده، ترياک به طور سنتي در ايران ايفا ميکرده و شايد جايگزيني براي الکل بوده چرا که در قرآن ذکري از آن نشده و در اسلام ممنوع نبوده است.
رودي مته در کتاب «تفريحات ايرانيان» کوشيده تا تصويري صادقانه از مصرف مخدرها و محرک ها در دوره بين ظهور صفويان تا آغاز دوره مدرن در ايران يعني با انقلاب مشروطه ارايه دهد.
ديگر هدف نويسنده کتاب «تفريحات ايرانيان»، جلب توجه خوانندگان و محققان به اهميت جنبههاي مادي فرهنگي براي درک بهتر يک جامعه البته در اينجا با تاکيد بر موارد مصرف بوده است.
کتاب «تفريحات ايرانيان» داراي دو بخش است و بخش اول که به دوران صفويه مربوط است شامل شش بخش است. فصل اول نگاهي کلي به ايران در دوران صفويه و قاجاريه انداخته است. در اين فصل به ايران صفوي و پيشنيه آن و نيز به دوران بعدي صفويان و سقوط اصفهان و دوران قاجار پرداخته است.
فصل دوم کتاب «تفريحات ايرانيان»، «شراب در ايران صفوي: افراط و پرهيز» نام دارد. در ابتداي اين فصل به سوابق تاريخي اين موضوع توجه شده و سپس به تاثيرات خارجي توجه شده است. پس از آن به موضوع الکل در جامعه و نيز الکل در دربار سلطنتي توجه شده و در پايان به الکل در مراسمهاي عمومي و خوشگذرانيهاي خصوصي پرداخته شده است. فصل بعدي اين بخش نيز همچنان موضوع شراب در دوران صفوي را از منظري ديگر پي گرفته است. در اين فصل به ترديدها، ابهامها و ممنوعيتهاي الکل در اين دوره توجه شده و از جمله به توبه صادقانه شاهطهماسب و سپس وضعيت شراب در دورههاي شاهعباس اول، شاهصفي، شاهعباس دوم، شاهسليمان و شاه سلطان حسين پرداخته شده است.
فصل چهارم کتاب «تفريحات ايرانيان» به افيون در ايران صفوي اختصاص دارد. افيون در دول و دربار صفوي، استعمال افيون در ميان مردم عادي و انواع افيوني که در اين دوره رواج شده سرفصلهايي است که در اينجا مورد توجه کتاب بوده است.
دخانيات در ايران صفوي موضوع ديگري است که در کتاب «تفريحات ايرانيان» مورد توجه قرار گرفته است. در اين فصل در ابتدا به ورود و معرفي توتون، تنباکو و قليان پرداخته شده است. کشت و کار و تجارت در زمينه دخانيات، ارتباط طبقه و جنسيت با مصرف دخانيات و در پايان ممنوعيت و انتقاد از موضوعات ديگري است که در اين فصل به آنها پرداخته شده است.
فصل ششم و پاياني بخش مربوط به دوران صفوي کتاب «تفريحات ايرانيان» به قهوه در ايران صفوي مربوط است. در اين فصل به قهوه از دو منظر بازرگاني و مصرف در اين دوره پرداخته شده است
فصل هفتم به بعد کتاب «تفريحات ايرانيان» به دوران قاجار مربوط است. فصل هفتم کتاب به موضوع شراب در ايران قاجاري پرداخته است. استفاده از شراب در ميان مقامات حکومتي، طبقات بالاي جامعه، فقرا و فرودستان و نيز اقداماتي که عليه مشروبات الکلي در اين دوره وجود داشته از جمله موضوعاتي است که در اين فصل به آنها پرداخته شده است. «افيون و دخانيات در ايران قاجاري»، «از قهوه به چاي: تغيير الگوهاي مصرف در ايران قاجاري» و «چاي نوشيدن در قهوهخانه» موضوعات ديگر فصلهاي کتاب «تفريحات ايرانيان» است.
نويسنده کتاب «تفريحات ايرانيان» ميگويد پس از انقلاب بازرگاني مردم در سراسر دنيا به مواد مخدر و نيز مواد نيروزايي چون قهوه و چاي و تنباکو دسترسي پيدا کردند و به دلايل گوناگون روي به مصرف آنها آوردند. ايران نيز ار اين قاعده مستثني نبود. البته بايد در نظر داشت که در جامعهاي مثل ايران سخن گفتن درباره مواد مخدر از حساسيت قابل توجهي برخوردار بوده است که تا حدودي به نگاه ايرانيها به زندگي و گذشتهشان برميگردد. اشاره نويسنده در اينجا به سنت آرمانگرايانه عرفا، شاعران و متفکران ايراني مربوط است که آرزو داشتند به عوض آشکار و عريان کردن حقايق به موضوعات ديگري بپردازند يا حقايق را به گونه ديگري و به زيبايي توصيف کنند.
رودي مته در بخشي از مقدمهاش براي ترجمه فارسي کتاب «تفريحات ايرانيان» نوشته: «مخدرات و مسکرات متعلق به زمان و مکان خاصي نيست. همه جوامع بشري در طول تاريخ از آنها استفاده و حتي سوءاستفاده کرده و گروهي از مردمانشان بيمارگونه به آن مواد اعتياد پيدا کردهاند. از آغاز تاريخ، مردم مواد مخدر و مستيزايي را که از طبيعت به دست ميآمد مانند ترياک، حشيش و الکل مصرف ميکردهاند تا احساس سرخوشي کنند و به نوعي از زندگي ملالآور و يکنواخت و بيروح خود بگريزند. اين مواد انسانها را به طور گذرا در فضايي توهمزده که در ذهن خود خلق ميکنند پرواز ميدهند، گويي گريزي است از آلام تن يا زخمهاي روحي و رواني که به قول صادق هدايت مثل خوره در انزوا روح را آهسته در انزوا ميخورد و ميتراشد، دردهايي که تنها داروي آن فراموشي به توسط شراب و خواب مصنوعي به وسيله افيون و مواد مخدره است».
درباره رودي مته نويسنده کتاب «تفريحات ايرانيان»
رودي مته، متولد 1953، تاريخنگار، مدرس تاريخ و ايرانشناس است که آثاري درباره ايران و خاورميانه نوشته است. مته به عنوان متخصص دوران صفويه و قاجاريه شناخته ميشود. او در سال 1991 از دانشگاه کاليفرنيا دکتري گرفت و استاد تاريح دانشگاه دلاور است. «ايران در بحران: زوال صفويه و سقوط اصفهان»، «روسها در ايران» و «سايت تجارت در ايران عصر صفوي» برخي ديگر از آثار مته است که به فارسي منتشر شده است.
درباره ترجمه کتاب «تفريحات ايرانيان»
کتاب «تفريحات ايرانيان» با ترجمه ماني صالحي علامه توسط نشر نامک منتشر شده است.
ماني صالحي علامه مترجم ايراني متولد 1340 است. او تاکنون کتابهاي متعددي در حوزههاي ادبيات، تاريخ و دينپژوهي ترجمه کرده است. «کتاب شن»، «داستان فلسفه»، «پرسشهاي بنيادين»، «گزارش برودي»، «در زمانه پنج شاه»، «کتابخانه بابل»، «اسطوره و واقعيت»، «در ستايش تاريکي» و «يک سال در ميان ايرانيان» برخي از ترجمههاي او هستند.
