سایه خدا

کتابی جسورانه و زیبا دربارهٔ «زندگی پس از مرگِ خدا»؛ پژوهشی که نشان می‌دهد چگونه عادت‌های ظاهراً سکولارِ ذهنی، در واقع همچنان ساختار اندیشهٔ دینی را در خود حفظ کرده‌اند.

روزی روزگاری، زندگی ما در غرب به‌طور کامل در چارچوب دین محدود و معنا پیدا می‌کرد. سپس، چنان‌که معمولاً روایت می‌شود، ما با نور سردِ علم و عقلانیت از تاریکی ایمان بیرون آمدیم. مدرن بودن یعنی کنار گذاشتن امر دینی و پذیرفتن امر سکولار و عقلانی. مایکل روزن در بازگویی و بازآفرینی شجاعانهٔ تاریخِ فلسفه نشان می‌دهد که این روایت، روایت کاملی نیست و بسیاری از شیوه‌های مدرنِ اندیشیدن ـ که ظاهراً سکولار و عقلانی‌اند ـ در حقیقت عمیقاً ریشه‌های دینی دارند.

روزن استدلال می‌کند که اندیشمندان کلیدی این ماجرا، ایدئالیست‌های آلمانی‌اند؛ فیلسوفانی که در پیِ آشتی‌دادن عقل و دین بودند. برای کانت، این اصل بنیادین بود که اگر خدا عادل است و سرنوشت ابدی ما را در بهشت یا جهنم تعیین می‌کند، پس باید بدانیم چه چیزی از ما خواسته شده و بتوانیم آزادانه آن را انتخاب کنیم. کانت می‌گفت که در تلاش برای زیستنِ اخلاقی، ما در واقع در یک پروژهٔ جمعی مشارکت داریم؛ پروژه‌ای که همچون اعضای «کلیسای نامرئی» در کنار هم انجام می‌دهیم تا عدالت را در تاریخ محقق کنیم.

با فاصله گرفتن ایدئالیست‌های متأخر از اندیشهٔ کانت دربارهٔ جاودانگی فردی، مفهوم «جاودانگی تاریخی» به مرکز بحث آمد: این ایده که ما از طریق پروژه‌های اجتماعی‌ای که پس از مرگ‌مان ادامه می‌یابند، نوعی حضور را در جهان حفظ می‌کنیم.

این تصورِ جاودانگیِ تاریخی، نه‌تنها به ایدئولوژی‌های جهان‌شمولِ لیبرالیسم و سوسیالیسم انقلابی راه یافت، بلکه در دکترین‌های ملی‌گرایانه و نژادپرستانه‌ای نیز رسوخ کرد که دقیقاً در برابر آنها صف‌آرایی می‌کردند. اما پس از جنگ‌های جهانی و نسل‌کشی‌ها، چگونه می‌توانیم همچنان به هرگونه تصورِ پیشرفت اخلاقیِ مشترک ایمان داشته باشیم؟ و اگر چنین ایمانی دیگر ممکن نباشد، چه بر سر ایدهٔ جاودانگی تاریخی خواهد آمد؟ این همان بن‌بستی است که امروز با آن روبه‌رو هستیم.

سایهٔ خدا، آمیزه‌ای یکپارچه از فلسفه و تاریخ اندیشه، کاوشی ژرف در این حقیقت است که مدرنیتهٔ سکولار همچنان میراثی خداباورانه را با خود حمل می‌کند.