دولت و جامعه در ایران

کتاب «دولت و جامعه در ایران» اثر محمدعلی همایون کاتوزیان
نظریه‌ای درباره استبداد به‌طور کلی و استبداد ایرانی به‌طور خاص. محمدعلی همایون کاتوزیان در کتاب «دولت و جامعه در ایران» با به کارگیری نظریه استبداد در مورد جامعه ایران در یکی از پرتلاطم‌ترین دوره‌های تاریخی این کشور به بررسی ویژگی‌های استبداد ایرانی پرداخته است.
کتاب «دولت و جامعه در ایران» حاصل تحقیقی است که محمدعلی همایون کاتوزیان از سال 1989 آغاز کرده بود. او برای نوشتن این کتاب منابع فارسی و انگلیسی دست اول و دوم و نیز انبوهی از اسناد رسمی دولت بریتانیا را خوانده و تفسیر کرده و به هم ربط داده است.
انگیزه اصلی کاتوزیان در کتاب «دولت و جامعه در ایران» انگیزه همیشگی او در مطالعه تاریخ و سیاست ایران بوده یعنی نه تنها پی بردن به آنچه در گذشته رخ داده، بلکه به‌خصوص سعی در فراهم آوردن چارچوبی تحلیلی که به کمک آن بتوان هم اکنون را بهتر فهمید و هم برای ساختن آینده‌ای بهتر به روش‌های تازه‌ای اندیشید.

مروری بر کتاب «دولت و جامعه در ایران»
کتاب «دولت و جامعه در ایران» شامل دو اثر تحقیقی در قالب یک کتاب است. یکی از آنها مطالعه‌ای است درباب دولت و جامعه در ایران به طور کلی؛ با توجه خاص به دوره‌ای که از قتل ناصرالدین شاه قاجار آغاز می‌شود و به پایان حکومت رضاشاه پهلوی ختم می‌شود.
تحقیق دیگری که در کتاب «دولت و جامعه در ایران» آمده، گزارش و تحلیل دقیق و مستند و جزیی‌نگرانه‌ای از قرارداد 1919 (1298) و کودتای 1921 یا (1299) است که نتیجه مستقیم شکست آن قرارداد بود. نویسنده می‌گوید که ارتباط دو اثر با یکدیگر آشکار است و در واقع دومی در دل متن اولی جای می‌گیرد.
کاتوزیان می‌گوید چنین بررسی پرطول و تفصیلی در مورد قرارداد و کودتا، تنها به عنوان بخشی از مطالعه دولت و جامعه در ایران در دوره مورد نظر ضرورت نداشت اما وجود انواع روایت‌ها و تفسیرهای ضد و نقیض درباره این قضایا مطالعه آن را برای تحلیل جامع دولت و جامعه در این دوره ضروری می‌ساخت. از این‌رو شش فصل 4 تا 9 کتاب «دولت و جامعه در ایران» را‌ که درباره قرارداد و کودتا است با جرح و تعدیلی می‌توان در قالب رساله جداگانه‌ای در نظر گرفت.
کاتوزیان در کتاب «دولت و جامعه در ایران» به دو کار دست زده است. نخست آنکه مفصل‌ترین و جامع‌ترین صورت از نظریه حکومت استبدادی خود (دولت استبدادی و جامعه استبدادی) را با تحلیل و شواهد تطبیقی از تاریخ ایران و اروپا در زمینه چگونگی مالکیت، قانون، مشروعیت، عصیان، تحرک اجتماعی و غیره عرضه کرده است. دیگر اینکه نظریه حکومت استبدادی را به عنوان الگوی جامعه‌شناسی تاریخی ایران در مطالعه رویدادهای پایان قرن نوزدهم تا سال 1320 به کار گرفته است.
کاتوزیان در ابتدای کتاب «دولت و جامعه در ایران» نوشته که این دوره نسبتا کوتاه، شواهد فراوانی برای نظریه استبداد ایرانی فراهم می‌آورد، و نظریه نیز، به نوبه خود، درک تاریخی-تحلیلی وقایع و تحولات اجتماعی و سیاسی بعدی در ایران قرن بیستم را آسان‌تر می‌سازد.
دوره‌ای که در کتاب «دولت و جامعه در ایران» مورد بررسی قرار گرفته در تاریخ طولانی ایران تقریبا منحصر‌ به فرد است. این دوره نسبتا کوتاه که پی‌درپی شاهد طغیان و انقلاب و کودتا، جنگ داخلی و خارجی، هرج و مرج و حاکمیت استبداد است، حتی در تاریخ پرتلاطم ایران بیش و کم غیرعادی است. اما آنچه موجب ویژگی خاص آن می‌شود خصوصیات ظاهرا جدید این رویدادها است که با این حال ریشه در سنت‌های دیرینه دارد.
کاتوزیان خود می‌گوید که دوره‌ای که در کتاب «دولت و جامعه در ایران» مورد مطالعه قرار گرفته با همان الگوی سنتی تغییرات تاریخی در ایران، یعنی چرخه حکومت استبدادی -شورش و هرج‌ومرج- حکومت استبدادی، مطابقت می‌کند، هرچند به صورت کاملا تازه‌ای که نتیجه برخورد تجربه سنتی کشور با تجربه اروپای متجدد (مدرن) و پویاتر و نیرومندتر است. به همین دلیل است که الگوی کهن در اشکالی ظاهر می‌شود که سابقه‌ای در تاریخ اروپای جدید ندارد: انقلاب برای استقرار قانون، هرج‌ومرج به نام آزادی، و احیای رژیم قدیم به خاطر وطن و تجددطلبی.
کتاب «دولت و جامعه در ایران» تلاشی برای نشان دادن منطق این تلفیق استثنایی بین عناصر قدیم و اشکال جدید در شکل‌گیری تاریخ معاصر ایران است.
عناوین فصل‌های یازده‌گانه کتاب «دولت و جامعه در ایران» عبارتند از: «حکومت استبدادی: نظریه تطبیقی دولت، سیاست و جامعه در ایران»، «آزادی و لجام‌گسیختگی در انقلاب مشروطه»، «مشروطیت و هرج‌ومرج»، «مبارزه برای قرارداد 1919»، «مبارزه با قرارداد 1919»، «سقوط وثوق‌الدوله»، «سقوط مشیرالدوله»، «زمینه کودتا»، «کودتا»، «رضاخان و پایان هرج‌ومرج» و «رضاشاه و استبداد مدرن».

درباره محمدعلی همایون کاتوزیان نویسنده کتاب «دولت و جامعه در ایران»
محمدعلی همایون کاتوزیان، متولد 26 آبان 1321 در تهران، اقتصاددان، پژوهشگر علوم سیاسی، تاریخ‌نگار و منتقد ادبی است. کارنامه آثار منتشر شده‌اش نیز نشان می‌دهد که او علایق و دغدغه‌هایی متنوع داشته و در زمینه‌های مختلف مربوط به ایران آثاری متعدد نوشته است. محمدعلی همایون کاتوزیان تحصیلات متوسطه‌اش را در دبیرستان البرز گذراند و سپس وارد دانشگاه تهران شد اما یک سال بعد از آن برای خواندن درس اقتصاد به انگلستان رفت. او مدرک کارشناسی‌اش را در سال 1967 از دانشگاه بیرمنگام گرفت. یک سال پس از آن مدرک کارشناسی‌ ارشد را از دانشگاه لندن گرفت و در سال 1984 نیز دکترایش را از دانشگاه کنت در کانتربری گرفت. او در سال‌های مختلف در دانشگاه‌هایی در انگلستان، کانادا، ایران و امریکا به تدریس اقتصاد پرداخت و در سال‌های اخیر در بخش مطالعات شرقی دانشگاه آکسفورد فعالیت کرده است. «تاریخ چیست؟»، «فرهنگ، تاریخ، سیاست»، «مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران»، «ایران جامعه کوتاه‌مدت» و «صادق هایت و مرگ نویسنده» برخی از آثار کاتوزیان است که در ایران منتشر شده است.

درباره ترجمه کتاب «دولت و جامعه در ایران»
کتاب «دولت و جامعه در ایران» با ترجمه حسن افشار در نشر مرکز منتشر شده است.
حسن افشار، متولد 1332 در میاندوآب، مترجم ایرانی است. افشار به دلیل شغل پدرش که در میاندوآب ماموریت داشت در این شهر به دنیا آمد اما تمام دوران تحصیل‌اش را در تهران گذراند. او در سال 1353 در حالی که ایام پایانی خدمت سربازی را می‌گذراند به دانشگاه رفت. او در سال سوم رشته معماری و شهرسازی بود که قید اتمام تحصیل در این رشته را زد و برای تحصیل در رشته سینما به امریکا رفت. حسن افشار از ابتدای ورود به دانشگاه به شکل تفننی ترجمه می‌کرد اما در امریکا به شکل جدی‌تری به ترجمه پرداخت و اولین اثری که ترجمه کرد کتاب «تاریخ سینما» بود. او تاکنون آثار متعددی در زمینه‌های مختلف به خصصوص در زمینه‌های مختلف ترجمه کرده است. «لیبرالیسم و محدودیت‌های عدالت»، «آنچه با پول نمی‌توان خرید»، «تاریخ مختصر جمهوری وایمار»، «سه رساله پیشا نقدی» و «نیمه‌شب در کتاب‌فروشی افکار نورانی» برخی از ترجمه‌های حسن افشار هستند.