جهان نمایش 18: نمایشنامه جین ایر

نمایش‌نامۀ «جین ایر» نوشتۀ پالی تیل
یک «جین ایر» مدرن برای صحنۀ تئاتر. نمایش‌نامۀ «جین ایر» اقتباسی‌ست تئاتری از یکی از رمان‌های بزرگ و مشهور و پُرمخاطبِ کلاسیک.
رمان «جین ایر»، بعد از گذشت این همه سال از نخستین انتشار آن در سال 1847، هنوز هم رمانی محبوب و پرطرفدار است و از آثار مهم و ماندگار تاریخ رمان به حساب می‌آید. این رمان از آن دست آثار کلاسیک است که هم مورد تحسین منتقدان ادبی و متخصصان ادبیات قرار گرفته و هم اقبال عمومی بسیاری یافته است. پس عجیب نیست که این رمان تاکنون دستمایۀ انواع اقتباس‌های سینمایی و تلویزیونی و تئاتری قرار گرفته باشد. نمایش‌نامۀ «جین ایر»، نوشتۀ پالی تیل، یکی از این اقتباس‌هاست.
اقتباس پالی تیل از «جین ایر» بر مبنای مکاشفه و برداشت خلاقانۀ او از این رمان است. این اقتباس بر صحنۀ تئاتر اجرا شده است.
متن اصلی نمایش‌نامۀ «جین ایر» اولین بار در سال 1998 منتشر شده است.

مروری بر نمایش‌نامۀ «جین ایر»
چنانکه گفته شد، پالی تیل نمایش‌نامۀ «جین ایر» را براساس مکاشفه و برداشتی خلاقانه از رمان «جین ایر» شارلوت برونته نوشته است. تیل در نمایش‌نامۀ «جین ایر» تضاد دو زن اصلی رمان شارلوت برونته را به تضادی درونی در یک شخصیت بدل کرده است. رمان «جین ایر» داستان زنی‌ست به نام جین که زندگی سختی را از سر گذرانده است. او در خانه‌ای اشرافی معلم سرخانه می‌شود. آقای این خانۀ اشرافی مردی‌ست به نام راچستر. او کم‌کم به جین علاقمند می‌شود و این علاقه، امیدی را در دل جین می‌نشاند. اما جین به حقیقتی پی می‌برد: راچستر زنی دیوانه دارد که در اتاق زیر شیروانیِ همان خانه‌ای که جین در آن مشغول به کار است، محبوس است. نام این زنِ دیوانه برتا مِیسِن است. برتا زنی‌ست هولناک و شیطان‌صفت که جین را می‌آزارد. نمایش‌نامۀ «جین ایر» اما با این ایده پدید آمده است که برتا و جین یکی‌اند و برتا نمود تخیلات و امیال و آرزوها و رؤیاهای سرکوب‌شده جین است. در نمایش‌نامۀ «جین ایر» برتا گویی تخیل آزاد و رهای جین است؛ جین زنی‌ست با تضادهای درونی عمیق که مجبور است احساسات حقیقی خود را پنهان و سرکوب کند و این احساسات در کالبد و جسم برتا ظاهر می‌شود.
در ابتدای نمایش‌نامۀ «جین ایر» نقل قولی از خود شارلوت برونته درباره تضادهای درونی خودش و نیز مقاله‌ای با عنوان «شارلوت برونته: زنی پرشور» به قلمِ استوارت لیکس آمده که این هر دو نوشته نشان می‌دهند که خود شارلوت برونته نیز گرفتار تضادهای شدید عقل و احساس بوده است.
پالی تیل در یادداشتی که با عنوان «درباره اقتباس جین ایر» در ابتدای نمایش‌نامه آمده است، درباره برداشت خود از رمان «جین ایر» و شخصیت‌های جین و برتا در این رمان می‌نویسد: «زن دوره ویکتوریا با نشان دادن ماهیت خشمگین خویش سخت‌ترین مجازات‌ها را به جان می‌خرد. جین اگر به بقای خود می‌اندیشد باید خوی تندش را محبوس کند. آیا امکان دارد که جین و زن دیوانه در واقع ضد هم نباشند؟ ممکن است برتا مِیسِن، همچون ترسناک‌ترین ارواح، نه در دنیای واقعی بلکه در تخیل جین وجود داشته باشد؟» تیل در همین یادداشت می‌نویسد که برتا میسن «شاید مظهر همۀ آن چیزهایی باشد که برونته از دیدن آن‌ها در خود می‌ترسید و سخت مشتاق بیان کردن‌شان بود.»
پالی تیل در نمایش‌نامۀ «جین ایر» از این دَر که جین و برتا دو وجه متضاد از یک شخصیت‌اند و دومی وجهِ محبوس و سرکوب‌شده اولی‌ست، وارد رمان شارلوت برونته می‌شود و این رمان را از زاویه‌ای تازه به صحنه می‌آورد و به تماشا می‌گذارد. نمایش‌نامۀ «جین ایر» ماحصل رسوخِ تیل به تاریک‌جای یک متن کلاسیک است و نور تاباندنِ او بر این تاریک‌جا که همان تخیلات و امیال و آرزوهای سرکوب‌شده یک زن دوره ویکتوریایی است. جین در زندگی عادی و واقعی باید معقول و موقر بنماید، اما در درون او زنی دیگر در تکاپو و جنب‌وجوش است که جین باید او را مهار کند تا زنی خلاف عُرفِ رایج روزگارِ خویش ننماید. این همان چیزی‌ست که تیل، گویی از ناخودآگاهِ رمان شارلوت برونته، استخراج کرده و به نمایش گذاشته است. تیل در توضیح خود درباره شیوه اجرای نمایش‌ «جین ایر» تأکید می‌کند که در اجرای صحنه‌ایِ اقتباس او از رمان شارلوت برونته باید این موضوع را در مرکز توجه قرار داد که برتا در نمایش‌نامۀ «جین ایر» خویشتنِ دیگر جین است؛ خویشتنی که جین مجبور است او را محبوس کند.
پالی تیل در نمایش‌نامۀ «جین ایر» جدال جین با درون خود را به نمایش می‌گذارد و اجبار او را به سرکوبِ زنی پُرشور که در درون او زندگی می‌کند و در تقلای گریز از محبسی‌ست که جین او را در آن زندانی کرده تا مبادا آن وجه از شخصیت‌اش که مقبول عام و مورد پسند جامعه و قراردادهای اجتماعی زمانه‌اش نیست از بند برهد و خود را عیان کند.

درباره پالی تیل، نویسنده نمایش‌نامۀ «جین ایر»
پالی تیل (Polly Teale)، متولد 1962، کارگردان تئاتر و نمایش‌نامه‌نویس بریتانیایی است. از دیگر آثار او نمایش‌نامه‌ای‌ست به نام «برونته» که درباره زندگی خواهران برونته است.

درباره ترجمۀ فارسی نمایش‌نامۀ «جین ایر»
نمایش‌نامۀ «جین ایر» با ترجمۀ مزدک بلوری در نشر نی و در مجموعۀ «جهانِ نمایش» منتشر شده است. «جهانِ نمایش» عنوان مجموعه کتاب‌هایی است که زیر نظر رضا رضایی و با همکاری رحمان سهندی در نشر نی و در زمینۀ تئاتر و ادبیات نمایشی منتشر می‌شود. این مجموعه، چنانکه در توضیح آن آمده است، «مجموعه‌ای است از متن‌هایی که برای صحنۀ نمایش یا درباره آن نوشته شده‌اند. انواع نمایش‌نامه، چه برای اجرا و چه صرفاً برای خوانده شدن، از جمله نمایش‌نامه‌هایی با اقتباس از آثار ادبی یا سینمایی، و نیز متن‌های نظری در حوزه درام و نقد آثار نمایشی، در این مجموعه جای می‌گیرند.»
مزدک بلوری، مترجم نمایش‌نامۀ «جین ایر»، متولد 1355 در کرمانشاه است. بلوری استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی گروه مترجمی زبان انگلیسی دانشگاه علامه طباطبائی و مترجم و پژوهشگر ترجمه است. از دیگر ترجمه‌های او می‌توان به «برونته»، «باتلاق شنی»، «جنون جورج سوم»، «تابستان»، «زنِ اسیر» و «نقاب» اشاره کرد.

رتبۀ نمایش‌نامۀ «جین ایر» در گودریدز: 3.58 از 5.