دایره گچی قفقازی

دایره گچی قفقازی
برتولت برشت
حمید سمندریان
ناشر: قطره

کتاب «دایره گچی قفقازی» اثر برتولت برشت
برتولت برشت از چهره‌های شاخص هنر و ادبیات قرن بیستم است که در دوره‌ای پرآشوب زندگی می‌کرد. نام برشت با بسیاری از وقایع مهم دورانش گره خورده؛ از جنگ جهانی اول و واکنش آلمان به انقلاب روسیه گرفته تا ظهور نازیسم و جنگ جهانی دوم و سپس جنگ سرد. رد این حوادث در نمایشنامه‌ها و اشعار برشت دیده می‌شود از جمله در نمایشنامه «دایره گچی قفقازی» که از کتاب‌های شاخص و شاهکارهای برشت به شمار می‌رود.
کتاب «دایره گچی قفقازی» در سال 1944 نوشته شد یعنی در زمانی که برشت به اجبار آلمان را ترک کرده و در امریکا بود و این دوره‌ای است که برشت مهم‌ترین آثارش را نوشت. معمولا در دسته‌بندی آثار برشت، آن دسته از نمایشنامه‌هایی را که او در میان سال‌های 1937 تا 1945 نوشت جزو مهم‌ترین آثارش می‌دانند. نمایشنامه‌هایی چون «دایره گچی قفقازی»، «زندگی گالیله»، «ترس و نکبت رایش سوم»، «ارباب پونتیلا و برده‌اش ماتی» از جمله آثار برشت در این دوره هستند.
برخی منتقدان معتقدند که برشت با کتاب «دایره گچی قفقازی» وارد مرحله تازه‌ای از کار هنری شد. طرح کلی و تا حدودی زبان نمایشنامه «دایره گچی قفقازی» به شیوه کتاب مقدس است و داستان ترکیبی سینمایی دارد.
قهرمان‌های جعلی، تبعات جنگ‌های تجاوزگرایانه، تباهی و فساد طبقات زالوصف و آرزوهای فرودستان و ستمدیدگان، حقیقت و عدالت و سوء‌استفاده از دانش مضامینی است که برشت در کتاب «دایره گچی قفقازی» به آنها توجه کرده است.
کتاب «دایره گچی قفقازی» نمونه‌ای شاخص از تئاتر حماسی برتولت برشت به شمار می‌رود که به دفعات در کشورهای مختلف جهان به روی صحنه رفته و متن کتاب نیز به زبان‌های متعددی ترجمه شده است.

مروری بر کتاب «دایره گچی قفقازی»
کتاب «دایره گچی قفقازی» داستانی مشهور را دستمایه روایت‌ دوباره قرار داده است. در این نمایشنامه گروشه، دختر جوان گرجستانی، بچه‌ای را بزرگ می‌کند و سپس با حضور دوباره مادر بچه، نزاعی میان آنها درمی‌گیرد.
در نمایشنامه «دایره گچی قفقازی»، در پی توطئه شاهزادگان، حاکم بزرگ گرجستان کشته می‌شود. حاکمی با نام گئورگی آباشویلی که در «ثروت و مکنت هم‌چو کراسوس بود. زوجه‌ای نکوچهره‌ داشت. فرزندی خوش‌چهره داشت. هیچ یک از حکام دیگر گرجستان به زیادی او اسب در آخور نداشت» و البته هیچ حاکم دیگری هم به «فراوانی او گدا پای پله‌های قصر خود نداشت.»
در کتاب «دایره گچی قفقازی» می‌بینیم که این حاکم یک ‌روز بی‌آنکه کسی فکرش را بکند به قتل می‌رسد و در پی این اتفاق اطرافیانش فرار می‌کنند. زن حاکم نیز فرار می‌کند و عجیب اینکه فرزندش را جا می‌گذارد چرا که فقط در فکر جمع کردن جواهرات و وسایلش است.
گروشه که درواقع خدمتکار آشپزخانه است بچه را برمی‌دارد و پیش برادرش می‌رود. اما دست سرنوشت در کتاب «دایره گچی قفقازی» به گونه‌ای رقم می‌خورد که مادر پس از مدتی به یاد بچه‌‌اش می‌افتد و سراغش را می‌گیرد. او برای اینکه به املاک و دارایی‌های شوهرش دست پیدا کند نیاز به بچه دارد و در نتیجه بچه را از گروشه می‌گیرند و به شهر می‌آورند. گروشه هم که به بچه دلبسته شده در پی او به شهر می‌رود. در شهر دادگاهی تشکیل می‌شود و آزداک، قاضی دادگاه، به قضاوت میان این دو می‌پردازد.
گروشه در کتاب «دایره گچی قفقازی» شخصیتی زیرک و خوش‌قلب است. او در حین عبور از پلی لغزنده در حالی که سربازان شورشی در پی‌اش هستند، شجاعت زیادی نشان می‌دهد. او همچنین تیزهوش است و صداقت دارد و پایداری و پاکدامنی زیادی هم از خوش بروز می‌دهد. برشت در نمایشنامه «دایره گچی قفقازی» داستانی قدیمی را احضار کرده و عناصری مربوط به دوره خودش را وارد آن کرده و روایتی تازه‌تر از آن به دست داده است.
نمایشنامه «دایره گچی قفقازی» به زبان‌های متعددی ترجمه شده و در زمانی که برشت در امریکا بود در این کشور به روی صحنه رفت. پس از بازگشت برشت به آلمان، «دایره گچی قفقازی» در سال 1954 در برلین هم اجرا شد.
کتاب «دایره گچی قفقازی» از دهه‌ها پیش در ایران شناخته می‌شد به خصوص اینکه در ایران به روی صحنه هم رفته است. حمید سمندریان، که از مترجمان و کارگردانان مشهور ما است و آثاری از برشت به فارسی برگردانده، در سال 1341 ترجمه‌اش از «دایره گچی قفقازی» را منتشر کرد و در سال 1377 نیز آن را در صحنه اجرا کرد.

درباره برتولت برشت، نویسنده کتاب «دایره گچی قفقازی»
برتولت برشت نمایشنامه‌نویس، کارگردان، شاعر، دراماتیست و نظریه‌پرداز بزرگ آلمانی است که در سال 1898 در اوگسبورگ آلمان متولد شد. او پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه برای تحصیل در رشته پزشکی به دانشگاه مونیخ رفت. تا سال 1918 که به خدمت سربازی اعزام شد تحصیل کرد و با رفتن به سربازی در بیمارستان‌های نظامی پشت جبهه خدمت کرد و شاهدی بر جنگ هم بود. در همین زمان شعر می‌نوشت و شعرهایش را برای سربازان زخمی جنگ هم می‌خواند. در بیست و یک سالگی اولین نمایشنامه‌اش را نوشت که اجرایش بسیار سروصدا کرد. پس از این مدام مشغول نوشتن و اجرا شد تا اینکه با ظهور هیتلر مجبور به ترک آلمان شد. با سقوط هیتلر او برشت توانست به کشورش بازگردد. برشت در سال 1947 از امریکا به آلمان برگشت و در سال 1949 گروه تئاتری «برلینر آنسامبل» را تاسیس کرد. او بسیاری از نمایشنامه‌هایش را به روی صحنه برد و خودش در آنها از کارگردانی گرفته تا بازی و آواز و موسیقی و دکور نقش داشت. از برشت به جز تعداد زیادی نمایشنامه، چند دفتر شعر، یک رمان، تعدادی داستان و نوشته‌هایی درباره اندیشه‌های خودش و نیز شیوه‌های هنری‌اش به جا مانده است. برشت که معتقد به سوسیالیسم بود و مواضع سیاسی رادیکالی داشت، از تاثیرگذارترین چهره‌های هنری قرن بیستم به شمار می‌رود.


درباره ترجمه فارسی کتاب «دایره گچی قفقازی»
کتاب «دایره گچی قفقازی» با ترجمه حمید سمندریان در نشر قطره منتشر شده است.
حمید سمندریان، مترجم و کارگردان ایرانی بود که در اردیبهشت 1310 در تهران متولد شد و تیرماه 1391 درگذشت. سمندریان یکی از مهم‌‌ترین کارگردانان تئاتر ایران است و به نسلی از کارگردانان تئاتر تعلق دارد که در دهه‌های چهل و پنجاه با نوآوری‌ها و خلاقیت‌هایشان تئاتر ایران را به عرصه‌ای نوینی وارد کردند. سمندریان در طول چند دهه آثار متعددی از نمایشنامه‌نویسان‌ بزرگ به فارسی برگرداند و به رغم مسایل متعدد موفق شد برخی از آنها را هم به روی صحنه ببرد. «زندگی گالیله»، «دوزخ»، «ملاقات بانوی سالخورده» و «آندورا» برخی از ترجمه‌های سمندریان هستند.