موزاییک استعاره‌ها
گفت و گو با بهرام بیضایی و زنان فیلم‌هایش

کتاب «موزاییک استعاره‌ها» به‌کوشش بهمن مقصودلو
بهرام بیضایی به‌روایت خودش و زنانی که در فیلم‌هایش نقش اول را داشته‌اند. کتاب «موزاییک استعاره‌ها: گفت‌وگو با بهرام بیضایی و زنان فیلم‌هایش» مصاحبۀ مفصل بهمن مقصودلو با بهرام بیضایی و نیز مصاحبه‌های او با سوسن تسلیمی و مژده شمسایی و پروانه معصومی، یعنی سه زن بازیگری است که در فیلم‌های بیضایی نقش‌های اصلی را داشته‌اند.
کتاب «موزاییک استعاره‌ها» نمایشی از زندگی هنری بهرام بیضایی و افکار و اندیشه‌ها و تجربه‌هایی که زندگی هنری او را شکل داده و مسیر خلاقیتش را تعیین کرده‌اند و نیز روایتی از مرارت‌های او در راه انجام کار فرهنگی است.
بیضایی در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» با صراحت از افکارش سخن می‌گوید و همچنین از موانعی که بر سرِ راه خلاقیتش قرار داشته‌اند و کار خلاقه‌اش را مختل کرده‌اند.
کتاب «موزاییک استعاره‌ها» همچنین بیضایی و شیوۀ کار او را از نگاه سه زنی که در فیلم‌های او نقش‌آفرینی کرده‌اند به ما می‌شناساند و روایت آن‌ها را از بیضایی و روش کارش و تجربه‌هایشان از کار با بیضایی بازتاب می‌دهد.
بخش گفت‌وگو با بیضاییِ کتاب «موزاییک استعاره‌ها»، چنانکه مقصودلو خود در پیشگفتار این کتاب توضیح می‌دهد، ماحصل دو گفت‌وگوی مفصل او با بهرام بیضایی است که در فاصلۀ پانزده سال از یکدیگر، اولی در تهران و دومی در امریکا، انجام شده. از این گفت‌وگوها فیلمبرداری هم شده و مقصودلو بخش‌هایی از آن‌ها را در فیلم مستندش با عنوان «بهرام بیضایی: موزاییک استعاره‌ها» نمایش داده است.
مقصودلو اما مستند دیگری هم با عنوان «لبه‌ی تیغ: میراث بازیگرانِ زن سینمای ایران» در کارنامۀ کاری خود دارد که در آن با تعدادی از بازیگران زن ایرانی مصاحبه کرده. از آن‌جا که زن در فیلم‌های بیضایی جایگاهی مهم دارد و او در فیلم‌هایش سیمای زنان را از منظری متفاوت با نگاه مرسوم سینمای تجاری ترسیم کرده است، مقصودلو در صحبت با سوسن تسلیمی و مژده شمسایی و پروانه معصومی دربارۀ حضورشان در فیلم‌های ایرانی، بخشی از گفت‌وگو را هم مشخصاً به تجربۀ حضورشان در فیلم‌های بهرام بیضایی اختصاص داده و آن‌چه از گفت‌وگو با آن‌ها در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» آمده مربوط به همان بخش است.

مروری بر کتاب «موزاییک استعاره‌ها»
بهمن مقصودلو در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» بخشی از تاریخ سینمای ایران را، به‌روایت یکی از چهره‌های شاخص این سینما، بازتاب می‌دهد. کتاب «موزاییک استعاره‌ها»، چنانکه مقصودلو خود در مقدمۀ این کتاب توضیح می‌دهد، بخشی از تلاش او برای روایت تاریخ سینمای ایران از مشروطیت تا انقلاب اسلامی از زبان تولیدکنندگان و دست‌اندرکاران سینمای پیش از انقلاب است. در راستای به‌انجام رساندن قسمتی از همین پروژۀ فرهنگی است که مقصودلو سراغ بهرام بیضایی و نیز گروهی از بازیگران زن سینمای قبل از انقلاب، از جمله زنانی که در فیلم‌های بهرام بیضایی بازی کرده‌اند، رفته است و در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» حرفهای بیضایی دربارۀ فیلم‌هایش و نیز حرفهای سه زنی را که در فیلم‌های او نقش اصلی را ایفا کرده‌اند ثبت کرده است.
فعالیت فرهنگی بهرام بیضایی اما صرفاً به سینما خلاصه نمی‌شود. او، علاوه بر فیلمسازی، هم نمایشنامه نوشته و تئاتر روی صحنه برده و هم کار پژوهشی انجام داده است. از همین رو در گفت‌وگوی مقصودلو با بیضایی در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» دامنۀ بحث از سینما فراتر می‌رود و به دیگر فعالیت‌های بیضایی هم کشیده می‌شود اگرچه در سراسر کتاب، سینما محوریت دارد و مصاحبه بیشتر روی فعالیت‌های سینمایی بیضایی، از پیش تا پس از انقلاب و از اولین فیلمی که او ساخت تا آخرین فیلمی که تاکنون ساخته، متمرکز است.
اما نکتۀ دیگر دربارۀ بهرام بیضایی مشکلات و موانعی است که همیشه بر سرِ راه کار کردن او، چه در عرصۀ سینما و چه بر صحنۀ تئاتر، قرار گرفته است. او یکی از فیلمسازانی است که کارهایش بسیار توقیف شده‌اند و اجازۀ نمایش نیافته‌اند و به‌دلیل زاویه داشتنش با سینمای تجاری ایران، با تهیه‌کننده‌ها نیز فراوان مشکل داشته است. پس جای تعجب ندارد که بخشی از گفت‌وگو با بیضایی در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» اختصاص یافته باشد به خاطرات تلخ او از توقیف فیلم‌هایی که ساخته و اشکال‌تراشی‌های برآمده از سوء‌تفاهم‌‌ها و سوء‌ظن‌های پدید آمده پیرامون آثارش و مشکلاتش با تهیه‌کننده‌ها و انواع‌واقسام موانعی که بر سرِ راهش بوده‌اند و نگذاشته‌اند همیشه آن‌گونه که خود می‌خواسته کار کند. در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» هم از آسیب‌هایی سخن رفته که سانسور به آثار بیضایی زده و هم به آسیب‌هایی اشاره شده که همکاران بیضایی به او زده‌اند.
بیضایی در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» از نخستین فیلم‌هایی که رویش تأثیر گذاشته‌اند و از اینکه چگونه پایش به سینما و تئاتر کشیده شد و چطور نسبت به پیشینۀ نمایش در ایران کنجکاو شد سخن می‌گوید و از چندوچون ساخت فیلم‌هایش و نیز از فکری که پشت آثارش هست.
در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» هم وارد جهان ذهنی و فکری بیضایی می‌شویم و هم از زبان خود او در جریان زندگی هنری‌ و شیوۀ کارش قرار می‌گیریم.
بیضایی سینماگری است که فیلم‌هایش زبانی استعاری دارند و از همین رو در کتاب «موزاییک استعاره‌ها» از این زبان استعاری هم سخن به میان آمده است.
زن از دیگر شاخصه‌های سینمای بهرام بیضایی است. نگاه او به زن در فیلم‌هایش نگاهی متفاوت با نگاه سینمای تجاری است. او در آثار قبل از انقلابش زنان را در سیمایی متفاوت با آنچه سینمای مرسوم و تجاری از آن‌ها نشان می‌داد به نمایش گذاشت و در فیلم‌های بعد از انقلابش هم مسائل زنان یکی از دغدغه‌هایش بوده است. به همین مناسبت است که بخشی از کتاب «موزاییک استعاره‌ها» به گفت‌وگو با سوسن تسلیمی و مژده شمسایی و پروانه معصومی، که هر یک در دوره‌ای از فیلمسازی بهرام بیضایی نقش اول را در فیلم‌های او داشته‌اند، اختصاص یافته است و این سه زن در گفت‌وگو با بهمن مقصودلو از تجربه‌های کار با بهرام بیضایی سخن گفته‌اند.
در پایان کتاب «موزاییک استعاره‌ها» هم فیلمشناسی بهرام بیضایی آمده است.
کتاب «موزاییک استعاره‌ها: گفت‌وگو با بهرام بیضایی و زنان فیلم‌هایش» در نشر برج منتشر شده است.

دربارۀ بهمن مقصودلو
بهمن مقصودلو، متولد 1325 در گرگان، مؤلف، منتقد، پژوهشگر سینمایی و فیلمساز و تهیه‌کنندۀ ایرانی – امریکاییِ ساکن امریکاست. او دارای فوق‌لیسانس مطالعات سینما از دانشگاه نیویورک و دکترا از دانشگاه کلمبیاست.
مقصودلو ساخت و تهیه‌کنندگی فیلم‌های متعددی، از جمله مجموعه فیلم‌هایی دربارۀ چهره‌های شاخص فرهنگی ایران معاصر، و نیز آثار تألیفی گوناگونی را در کارنامۀ کاری خود دارد.
از فیلم‌های بهمن مقصودلو می‌توان به «اردشیر محصص و صورتک‌هایش»، «احمد محمود: نویسندۀ انسان‌گرا»، «ایران درودی: نقاش لحظات اثیری»، «عباس کیارستمی: یک گزارش»، «نجف دریابندری: پنجره‌ای رو به جهان» و «داریوش مهرجویی: ساختن فیلم گاو» و از کتاب‌های او می‌توان به «آزادی و عشق در سینما» و «رئالیسم شاعرانه‌ی ژان رنوار» اشاره کرد.
مقصودلو تهیه‌کنندگی فیلم «احمدشاملو: بزرگ‌شاعر آزادی» به‌کارگردانی مسلم منصوری و تهیه‌کنندگی فیلم‌های گوناگون دیگری را نیز به‌عهده داشته است. او همچنین ویراستاری و سردبیری و انتشار مجموعه کتاب‌هایی با عنوان «ویژۀ سینما و تئاتر» را در کارنامۀ کاری خود دارد و در سال 1353 به‌خاطر انتشار این مجموعه جایزۀ ادبی فروغ فرخزاد را گرفته است.