کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» نوشت? سهراب یزدانی
پژوهشی دربار? یکی از مشهورترین نشریات عصر مشروطه. کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» یک مطالع? تاریخی و تحلیلی جامع و چندوجهی دربار? هفتهنام? «صوراسرافیل» و بنیانگذاران این هفتهنامه و گردانندگان اصلی آن است.
سهراب یزدانی در کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی»، با تمرکز بر هفتهنام? «صوراسرافیل» و شمارههایی از آن که در ایران به چاپ رسید، بر زوایایی از دورهای مهم از تاریخ مطبوعات ایران نور میتاباند.
کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» همچنین روایتی از تولد تجدد و تجددخواهی در ایران و تقابل سنت و تجدد در عصر مشروطه، از منظر مطبوعات آن دوره و خصوصاً هفتهنام? «صوراسرافیل»، است و بخشی از تاریخ مشروط? ایران را از دریچ? یک نشری? شاخصِ آن دوره به تصویر میکشد.
در کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» هم با چندوچونِ مطالب هفتهنام? «صوراسرافیل» آشنا میشویم و هم با فکر پشتِ این مطالب و رویکرد نویسندگان آنها و شرایطی که چنین نشریهای از دل آن پدید آمد.
مروری بر کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی»
هفتهنام? «صوراسرافیل» بهمدت سیزده ماه در ایران و یک ماه و نیم در سوئیس به چاپ رسید. تمرکز سهراب یزدانی در کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» بر شمارههای چاپ ایرانِ این هفتهنامه است؛ یعنی شمارههایی که دستاندرکاران اصلی انتشارشان میرزا جهانگیرخان شیرازی (معروف به میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل)، علیاکبر دهخدا و میرزا قاسمخان تبریزی بودند.
چنانکه نویسنده در پیشگفتار کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» توضیح میدهد، دلیل اینکه او از بین تمام مطبوعات آزاد عصر مشروطه، هفتهنام? «صوراسرافیل» را برای پژوهش برگزیده این است که بهاعتقاد او این نشریه، برخلاف دیگر نشریات همدور? خود، در چارچوب اندیشههایی سامانیافته به مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی میپرداخته است. هدف اصلی سهراب یزدانی از پژوهش درباب هفتهنام? «صوراسرافیل» چاپ ایران و مقالات منتشرشده در آن، نشان دادن همین اندیش? سامانیافته و روشن ساختن شیو? مواجه? نویسندگان «صوراسرافیل» با مسائل ایران در روزگاری است که این هفتهنامه در آن منتشر میشده است. به همین منظور در کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» به هر یک از حوزههایی که در هفتهنام? «صوراسرافیل» به آنها پرداخته شده، فصلی مجزا اختصاص یافته است.
در کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» نشان داده شده که در هفتهنام? «صوراسرافیل» عمدتاً در بحث نقادانه از مسائل ایران، به ریشههای مسائل نیز پرداخته میشده و نویسندگان این هفتهنامه در مطالب خود به ژرفکاوی عقبماندگی ایرانِ زمانِ خود و بحث از ریشههای فرهنگی و اجتماعی مسائل روز میپرداختهاند.
کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی»، پس از پیشگفتار، با فصلی در معرفی گردانندگان اصلی هفتهنام? «صوراسرافیل» در ایران و شرح زندگی آنها و شرایط و محیطی که در آن پرورش یافتند آغاز میشود و در فصلهای بعدی کتاب به پیدایش روزنامهنگاری آزاد در ایرانِ عصر مشروطه و انتشار هفتهنام? «صوراسرافیل» و مقالات این هفتهنامه دربار? سنت و تجدد، سیاست و مسئل? ارضی پرداخته شده است.
آنها که با هفتهنام? «صوراسرافیل» آشنایی دارند میدانند که یکی از بخشهای مهم و خواندنی این هفتهنامه، یادداشتهای طنزآمیزی بوده که دهخدا با عنوان «چرند پرند» در آن مینوشته است. دهخدا، چنانکه پیشتر نیز اشاره شد، یکی از دستاندرکاران اصلی انتشار هفتهنام? «صوراسرافیل» بود و هماو بود که بعد از کودتای محمدعلیشاه و به توپ بستن مجلس و قتل میرزا جهانگیرخان و تعطیلی هفتهنام? «صوراسرافیل» در ایران، سه شماره از این نشریه را در سوئیس منتشر کرد.
دهخدا در یادداشتهایی که با عنوان «چرند پرند» در هفتهنام? «صوراسرافیل» مینوشت، به زبان طنز و با استفاده از فولکلور و زبان عامیانه و بهیاری قصه و حکایاتی شیرین، به نقد مسائل روز و فساد سیاسی و عقبماندگی عصر خود و ریشههای فرهنگی و اجتماعی این عقبماندگی میپرداخت.
دهخدا با «چرند پرند»، که بعدها بهصورت کتابی مستقل به چاپ رسید، تأثیر بهسزایی بر طنز اجتماعی و سیاسی معاصر و نیز طنز ادبی و ادبیات داستانی ایران گذاشت. او در ساده شدن زبان نثر و جاافتادن نوشتن به زبان عامیانه و بهکارگیری فرهنگ و اصطلاحات عامیانه در نثر فارسی نقش مهمی ایفا کرد. بنابراین «چرند پرند» او، علاوه بر جنب? اجتماعی و سیاسی، بهلحاظ ادبی نیز اثری مهم و تأثیرگذار است.
در کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» فصلی مجزا به «چرند پرند» دهخدا اختصاص داده شده است.
کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» از پیشگفتار، شش فصل و بخشی در ذکر مشخصات هفتهنام? «صوراسرافیل» تشکیل شده است.
فصلهای ششگان? کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» عبارتند از: «پرورش در زمانهی استبداد»، «صور اسرافیل»، «صحنهی سیاست»، «زمین و برابری»، «برخورد دو جهان» و «چرند پرند».
در بخشی از کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» میخوانید: «روزنامهی صوراسرافیل دلبستهی اندیشهی تجدد بود. پایههای اندیشهی روشنگری – مانند تأکید بر نیروی رهگشای خرد، تکیه بر دانش، اعتقاد به پیشرفت – درونمایهی چند مقالهی مهم آن هفتهنامه را میساختند. روگردانی از خرافات، بیزاری از عقبماندگی فکری و دوری از جزماندیشی و کهنهپرستی نیز در صفحههای صوراسرافیل چشمگیر بود. اما نمیتوان گفت که گردانندگان هفتهنامه تنها بهعلت اعتقاد به مقولات عصر روشنگری به طرح مسئلهی تجدد پرداختند. ماهیت مبارزهی سیاسی در جامعه نیز آنها را برمیانگیخت که با تفکر سنتی درآویزند.»
چاپ جدید کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی» در نشر مَد منتشر شده است. چاپ اول این کتاب در نشر نی منتشر شده بود.
دربار? سهراب یزدانی، نویسند? کتاب «صوراسرافیل، نامهی آزادی»
سهراب یزدانی، متولد 1328 در بندر انزلی، استاد دانشگاه و مورخ ایرانی است. او دارای دکترای جامعهشناسی سیاسی از دانشگاه کیل انگلستان و استاد بازنشست? دانشگاه تربیت معلم است.
تحقیقات سهراب یزدانی بر تاریخ مشروط? ایران متمرکز است. از آثار او میتوان به کتابهای «کودتاهای ایران»، «کسروی و تاریخ مشروط? ایران» و «اجتماعیون عامیون» اشاره کرد.
