دایی جان ناپلئون پالتویی شومیز

کتاب «دایی جان ناپلئون» اثر ایرج پزشکزاد
رمانی کُمیک و مفرح درباب توهم توطئه، تازه‌به‌دوران‌رسیدگی و اشرافیت قلابی. کتاب «دایی جان ناپلئون» مشهورترین و محبوب‌ترین کتاب ایرج پزشکزاد و یکی از آثار ماندگار تاریخ ادبیات داستانی است.
کتاب «دایی جان ناپلئون» رمانی است که در حافظۀ جمعی ایرانیان و حتی غیرایرانیان آشنا به فرهنگ و تاریخ معاصر ایران نیز جایگاهی ویژه دارد، چنانکه جک استراو، وزیر امور خارجۀ اسبق بریتانیا، نام کتاب خود دربارۀ رابطۀ ایران و انگلیس و بی‌اعتمادی ایرانیان به انگلیسی‌ها را «کار کارِ انگلیسی‌هاست» گذاشته که تکیه‌کلام شخصیت اصلی کتاب «دایی جان ناپلئون» است؛ تکیه‌کلامی که به فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی ایرانیان معاصر نیز راه یافته و به شوخی‌ای رایج در میان ایرانیان بدل شده است.
پزشکزاد، که طنزنویسی قهار بود، در کتاب «دایی جان ناپلئون» اوج هنرش در طنزپردازی و خلق شخصیت‌های کمیک را به نمایش گذاشته و یک دن ‌کیشوت ایرانی را به گنجینۀ شخصیت‌های داستانی هدیه داده است.
بعضی از شخصیت‌های اصلی و فرعی کتاب «دایی جان ناپلئون» در حافظۀ کسانی که این رمان را خوانده‌اند یا اقتباس تلویزیونی موفق ناصر تقوایی از آن را دیده‌اند جاودانه شده‌اند و تکیه‌کلام‌هایشان به تکیه‌کلام‌هایی فراموش‌نشدنی و خاطره‌انگیز بدل شده است.
کتاب «دایی جان ناپلئون» به زبان‌های دیگر، از جمله روسی و انگلیسی و فرانسوی، نیز ترجمه شده است.
میخائیل گورگانتسف در مقدمه‌اش بر ترجمۀ روسی کتاب «دایی جان ناپلئون» طنز این رمان را با آثار نیکلای گوگول مقایسه می‌کند و در این باره می‌نویسد: «تسلسل موقعیت‌های مضحک و دیالوگ‌های خنده‌آور، که نویسنده به وفور از آنها بهره برده است، خواننده را به یاد گوگول و "خنده در میان اشک‌های نامرئی" او می‌اندازد.»
همچنین دیک دیویس، مترجم انگلیسی کتاب «دایی جان ناپلئون»، در وصف این کتاب و وجه نامتعارف آن برای مخاطبان غربی و نیز جایگاه این رمان در ایران می‌نویسد: «وجود چنین رمانی در ادبیات ایران، به حد اعلی کمیک و مبتکرانه، مملو از شخصیت‌های به یادماندنی در کشاکش زد و خوردهای مضحک ممکن است خوانندۀ غربی را، که عادت کرده با شنیدن نام ایران به یاد صحنه‌های جدی بیفتد، دچار شگفتی کند. حال آنکه در خود ایران این رمان شاید شناخته‌ترین و محبوب‌ترین داستانی باشد که پس از جنگ جهانیِ دوم در این کشور نوشته شده است.»
کتاب «دایی جان ناپلئون» اولین بار به‌صورت داستان دنباله‌دار در مجلۀ «فردوسی» منتشر شد و سپس در سال 1351 انتشارات صفی‌علیشاه آن را برای اولین بار به‌صورت کتاب منتشر کرد. از کتاب استقبال شد و به چاپ‌های متعدد رسید و ناصر تقوایی در همان دهۀ 50 خورشیدی سریال تلویزیونی «دایی جان ناپلئون» را، با بازیِ بازیگرانی چون غلامحسین نقشینه، نصرت کریمی، پرویز فنی‌زاده، پرویز صیاد، محمدعلی کشاورز، پروین ملکوتی، اسماعیل داورفر، سعید کنگرانی و...، براساس این رمان ساخت.
سریال «دایی جان ناپلئون» در سال 1355 از تلویزیون ملی ایران پخش شد. این سریال از نمونه‌های موفق اقتباس از آثار ادبی است.
در سال‌های اخیر کتاب «دایی جان ناپلئون» را انتشارات فرهنگ معاصر تجدید چاپ کرده است.

مروری بر کتاب «دایی جان ناپلئون»
ایرج پزشکزاد در کتاب «دایی‌جان ناپلئون»، از خلال روایت ماجراهای خانواده‌ای که بزرگِ آن مردی است که با ناپلئون بناپارت همذات‌پنداری می‌کند و نیز نقل ماجرایی عاشقانه که در گرداب کشمکش‌های خانوادگی می‌افتد و به شکست عشقی می‌انجامد، یک کمدی ظریف و هنرمندانه دربارة تازه‌به‌دوران‌رسیدگی و قمپزها و توهمات آدم‌هایی که برای خود عنوان و لقب جعل کرده‌اند، خلق می‌کند.
راوی کتاب «دایی جان ناپلئون» مردی است که در نوجوانی عاشق دختردایی خود، لیلی، شده است. لیلی اما دخترِ دایی جان، شخصیت اصلی کتاب «دایی جان ناپلئون»، است و بین دایی جان و پدر راوی، که شوهرخواهر دایی جان است و در رمان او را به نام «آقا جان» می‌شناسیم، خصومتی دیرینه برقرار است. یکی از دلایل اصلی این خصومت این است که دایی جان، آقا جان را، به‌لحاظ جایگاه طبقاتی، در شأن خانوادۀ خود نمی‌داند و آقا جان هم هیچ فرصتی را برای آزردن دایی جان و طرح و اجرای نقشه‌هایی موذیانه برای دست‌انداختن و ضایع‌کردن او از دست نمی‌دهد.
بالاگرفتن دعوای آقا جان و دایی جان و پیشرفت و شدت گرفتن ناپلئون‌پنداری و توهم توطئه در دایی جان، رسیدن راوی به وصال لیلی را دشوارتر و دشوارتر می‌کند و تلاش‌های راوی در این راه به ماجراها و نزاع‌های خنده‌دار خانواده گره می‌خورد.
وقایع کتاب «دایی جان ناپلئون» در اواخر سلطنت رضا شاه اتفاق می‌افتد و فرجام شخصیت اصلی این رمان، یعنی دایی جان، در زمان اشغال ایران به دست متفقین در شهریور 1320 خورشیدی، یعنی زمان خلع رضا شاه از سلطنت، رقم می‌خورد. دایی ‌جان خیال می‌کند ناپلئون بناپارت است و انگلیسی‌ها از او کینه دارند و سراغ او خواهند آمد و دستگیرش خواهند کرد. او درواقع آرزو می‌کند که چنین شود چون اگر انگلیسی‌ها او را کت‌بسته نبرند معنایش این است که برای مقام شامخ او و رشادت‌هایی که در خیالات و توهماتش، در نبرد با انگلیسی‌ها به خرج داده است، ارزشی قائل نیستند.
شخصیت‌پردازی در کتاب «دایی جان ناپلئون» چنان ماهرانه و ظریف است که اگر بخواهیم از چند شخصیت ماندگار در تاریخ ادبیات داستانی ایران نام ببریم بدون شک دست‌کم پنج تای آنها را در این رمان می‌یابیم که یکی از آنها خود دایی ‌جان است.
دایی جان در کتاب «دایی جان ناپلئون» آدم متوهمی‌ست با پیشینۀ اشرافی جعلی و قلابی. اجدادش با رشوه برای خود لقب و اصل‌و‌نسب خریده‌اند و او هم به همین واسطه خود و خاندان خود را تافتۀ جدابافته می‌پندارد. سرِ دایی جان چنان از نبردهای خیالی پُر است که نبردهای خیالیِ دن کیشوت برایش خاطره‌ای بیش نیست. رُنود نیز به توهماتش دامن می‌زنند تا آنجا که در بحبوحۀ جنگ جهانی دوم، شوهرخواهرش، موذیانه و رندانه، مجابش می‌کند که به شخص آدولف هیتلر نامه بنویسد و در برابر انگلیسی‌های ناکس که به گفتۀ خودش به خونش تشنه‌اند و از او کینه‌ای دیرینه دارند، از هیتلر کمک بخواهد.
جنون و توهمات دایی جان در کتاب «دایی جان ناپلئون» دست آخر به جایی می‌رسد که با آمدن متفقین به ایران، او در لباس ناپلئون بناپارت منتظر است که انگلیسی‌ها بیایند و دستگیر و تبعدیش کنند. این‌گونه است که نام «دایی جان ناپلئون» در فرهنگ ایران معادلی می‌شود برای توهم توطئه و دایی جان به این عنوان شهرۀ خاص و عام می‌گردد.
هنر پزشکزاد در شخصیت‌پردازی دایی جان در کتاب «دایی جان ناپلئون» در این است که او از دایی جان نه یک کاریکاتورِ تک‌بعدی بلکه انسانی با گوشت و پوست و خون می‌سازد و ضمن اینکه مخاطب را به او می‌خنداند جاهایی همدلی و شفقت مخاطب را هم نسبت به این شخصیت برمی‌انگیزد.
پزشکزاد همچنین در کتاب «دایی جان ناپلئون» اشرافیت قلابی و مناسبات ریاکارانه و فساد و پوسیدگی اجتماعی و فرهنگی را به‌خوبی ترسیم می‌کند.
کتاب «دایی‌ جان ناپلئون» کمدی‌ای است که یک وضعیت متزلزل را به تصویر می‌کشد. این رمان پر از تقلیدهای تمسخرآمیز و وارونگی‌های معنادار است.
تازه‌به‌دوران‌رسیدگی و اشرافیت قلابی و جعلی، لقب‌تراشی، دسیسه‌‌چینی‌های مضحک خانوادگی و لاپوشانی بی‌آبرویی‌های پنهان در پسِ پشت نقاب تشخص و خَلق طیفی رنگارنگ و متنوع از شخصیت‌های جذاب و به‌یادماندنی از دستاوردهای مهم ایرج پزشکزاد در کتاب «دایی‌جان ناپلئون» است.
پزشکزاد جنس آدم‌هایی را که در کتاب «دایی جان ناپلئون» از آن‌ها نوشته است خوب می‌شناسد. او در این رمان طبقه‌ای را به تصویر می‌کشد که اگرچه خود را تافته‌ای جدابافته و برتر از سایر گروه‌های اجتماعی می‌داند، اما در اصل گرفتار همان مسائلی است که دیگر اقشار و طبقات جامعه به آن گرفتارند؛ طبقه‌ای که خود نیز از آغاز جایگاهی ممتاز نداشته و خود را با رشوه و تملق برکشیده است و سرانجام نیز، براثر ماجراهایی که شرح‌شان در کتاب «دایی جان ناپلئون» آمده، مجبور می‌شود هرچه بیشتر با طبقه‌ای که آن را تحقیر می‌کند بیامیزد.

دربارۀ ایرج پزشکزاد، نویسندۀ کتاب «دایی جان ناپلئون»
ایرج پزشکزاد (متخلص به الف. پ. آشنا)، متولد 1305 در تهران و درگذشته به سال 1400، داستان‌نویس، طنزپرداز، مقاله‌نویس، روزنامه‌نگار و مترجم ایرانی بود. پزشکزاد تحصیلکردۀ حقوق در فرانسه و در سال‌های پیش از انقلاب کارمند وزارت امورخارجۀ ایران بود. آخرین سمت او در این وزارتخانه مدیر کل روابط فرهنگی بود.
شهرت ایرج پزشکزاد عمدتاً به‌خاطر کتاب «دایی جان ناپلئون» است. از دیگر آثار تألیفی او می‌توان به رمان‌های «حافظ ناشنیده‌پند»، «خانوادۀ نیک‌اختر» و «ماشاء‌الله‌خان در بارگاه هارون‌الرشید» و مجموعه طنزهای «بوبول» و «آسمون ریسون» و از ترجمه‌هایش می‌توان به کتاب «دزیره» اشاره کرد.
از پزشکزاد کتابی هم در نقد و پژوهش ادبی و دربارۀ سعدی، با عنوان «طنز فاخر سعدی»، منتشر شده است. او در نمایشنامه‌نویسی هم دستی داشت و کتاب «ادب مرد به ز دولت اوست تحریر شد» از جمله آثارش در این زمینه است.