کتاب «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» نوشته مري شِلي، ترجمه کاظم فيروزمند
پيشرفت علم همواره نويد آيندهاي بهتر را به انسان داده است اما در عينحال اين پيشرفت لبهاي ديگر هم داشته که گاه مخرب بوده و ويرانگر. توليد بمبها و سلاحهاي کشتار جمعي يا تخريب روزافزون محيط زيست به دليل صنعتيشدن هرچه بيشتر جهان از جمله اين اثرات مخرب در سدههاي اخير بوده است. با ظهور مدرنيته و پيشرفت پرسرعت علم انسان بيش از هر زمان ديگري خود را در نقطه کانوني جهان ديد و اين تصور شکل گرفت که انسان روزي ميتواند در مقام خالق، مخلوقي ديگر بيافريند. اين البته تصوري خالي از وحشت نبوده چرا که تخيل بيحد انسان بيدرنگ با اين پرسش هم روبرو شد که اگر ما روزي مخلوقاتي ديگر به وجود بياوريم و بعد آنها بر ما چيره شوند چه سرنوشتي خواهيم داشت؟ اين مسئله به کرات در ادبيات و سينما و ديگر فرمهاي هنري مطرح شده اما شايد عجيب به نظر برسد که اين موضوع به گونهاي درخشان در سالهاي آغازين قرن نوزدهم در رماني با نام «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» اثر مري شلي مطرح شده بود و اين زماني است که افقهاي پيش روي علم به اندازه امروز گسترده به نظر نميرسيد.
مروري بر کتاب «فرانکشتاين يا پرومته نوين»
کتاب «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» رماني کلاسيک است که نه فقط در ميان ادبيات انگلستان بلکه در ادبيات جهاني جايگاهي معتبر دارد. رمان روايت زندگي دانشمند و پزشکي جاهطلب به نام ويکتور فرانکنشتاين است که با به هم دوختن تکههاي بدن مردگان و با به کارگيري نيروي الکتريسيته، هيولايي به شکل انسان ميآفريند.
«فرانکنشتاين يا پرومته نوين» رماني گوتيک است که در ژانر ادبيات علمي-تخيلي جاي ميگيرد. مري شلي در اين رمان سويهاي مخرب از پيشرفت علم را به تصوير کشيده است؛ پيشرفتي که به ضد خودش بدل شده و به آفرينش نيروي شر در قالب هيولايي ويرانگر منجر شده است. هيولايي که البته حسي دوگانه در ما برميانگيزد: رفتار او اگرچه اهريمني است اما در عين حال احساسات ما را هم با خود همراه ميکند و در نظرمان بيگناه جلوه ميکند. مخلوق ويکتور، با شر درآميخته و امکان محدود کردن شرارتهايش وجود ندارد اما خود او در پيش آمدن اين وضعيت نقشي نداشته است.
کتاب «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» از مشهورترين و تاثيرگذارترين رمانهاي علمي-تخيلي است که در قرن نوزدهم گمانهزني هراسآوري درباره آينده پيشرفت علم کرده است. اين رمان مهمترين و اصليترين مولفههاي ژانر علمي-تخيلي را در خود جاي داده است. رمان علمي-تخيلي را ميتوان ژانري ادبي دانست که در آن داستاني تخيلي مربوط به آينده روايت ميشود که دانشمندان به عنوان شخصيتهاي محوري آن حضور دارند و همچنين گمانهزني نيز در اين داستانها پررنگ و محوري است.
سبک روايتي که مري شلي در رمان «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» به کار گرفته هم قابل توجه است. رمان فرمي نامهنگارانه دارد و از نامههاي پيدرپي شکل گرفته است. نويسنده اين نامهها شخصيتي به نام والتون است که درواقع محققي است که به قطب شمال سفر کرده اما در ميان کوههاي يخ گرفتار شده است. او در آنجا ويکتور فرانکنشتاين را که در حال احتضار بوده نجات ميدهد. ويکتور نيز که در پي يافتن مخلوقش سر از آنجا درآورده وقايع هولناکي را که پشت سر گذاشته براي والتون تعريف ميکند. والتون نيز تمام اين اتفاقات را در نامههايي پياپي براي خواهرش مينويسد.
شخصيت اصلي رمان «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» کسي است که از کودکي علاقهاي زياد به علم داشته است. ويکتور همچنين به فلسفه و ماوراطبيعه هم علاقه داشته و همين ويژگيها سبب شده که او به سمت خلق يک هيولا گام بردارد. او که در بزرگسالي به دانشمندي بزرگ تبديل شده با کنار هم قرار دادن تکههايي از مردگان و جان بخشيدن به آنها از طريق علم، مخلوقي ميآفريند که هيولايي واقعي است. مخلوقي که مثل انسان حيات دارد و در غياب خالقش از محيط آزمايشگاه خارج ميشود و پا به جهان بيرون ميگذارد.
پس از انتشار «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» آثار مشابه ديگري درباره وجوه مخرب مدرنيته و علم نوشته ميشود و از اين نظر اين رمان پيشگام به شمار ميرود. مري شلي زماني «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» را مينويسد که ميتوان آن دوره انتقال از عصر رمانتيسم قرن هجدهم به علمباوري قرن نوزدهم ناميد. به طور کلي رمانهاي دلهرهآور در پيشبرد نهضت رمانتيک تاثيري بزرگ داشتند.
اغلب نويسندگان رمانهاي گويتک گفتهاند طرح يا ايده اصلي داستانهايشان را در خواب و رويا ديدهاند و مري شلي نيز همين را درباره رمان «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» گفته است. او در سال 1831 در مقدمهاي بر يکي از چاپهاي کتابش به اين پرسش پاسخ داده بود که ايده هولناک رمانش چگونه در نوجواني در ذهن او شکل گرفته بود؟ او ميگويد که ايده رمان «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» را اولينبار در خواب ديده است. او خواب ديده که دانشجويي نحيف که به راه علوم و فنون خفيه رفته بالاي سر جنازهاي قرار دارد و در کار خلق و ساختن است: «هيکل هراسانگيز مردي را ميديدم که دراز به دزار افتاده بود و، با به کار افتادن موتور قدرتمندي، آثار حيات در او ظاهر ميشد.» جنازه تکان ميخورد و رعشهاي به تنش ميافتد و حرکتي نيمهجان ميکند. مري شلي از روياي مهيبي که ديده به وحشت ميافتد و بيدار که ميشود ميگويد کاش بتوانم قصهاي بنويسم که خواننده نيز به همين اندازه به هراس بيافتد.
هيولاها از چهرهها و مضامين مرسوم ادبيات رمانتيک به شمار ميروند و اين ويژگي در رمان «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» ديده ميشود. حکايت خلق اين رمان از حکايتهاي خواندني تاريخ ادبيات است. در سال 1816 مري شلي و عدهاي ديگر در خانه لرد بايرون، شاعر نامدار انگليسي، جمع شده بودند. بايرون قطعاتي از داستانهاي خوفناک گوتيک را در اين جمع ميخواند و سپس تصميم گرفته ميشود که براي نوشتن بهترين داستان ترسناک و خلق هيولاهاي تازه به رقابت بپردازند. نتيجه اين رقابت خلق رمانهاي «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» مري شلي و «خونآشام» پوليدوري بود.
درباره مري شلي نويسنده کتاب «فرانکنشتاين يا پرومته نوين»
مري شلي در سيام اوت 1797 در انگلستان متولد شد. پدر و مارش هر دو از نويسندگان شناخته شده دوران به شمار ميرفتند و از اينرو مري از کودکي در جمع شاعران و نويسندگان بزرگي که به خانه آنها رفتوآمد داشتند بزرگ شده بود. يکي از آنها شاعر مشهور رمانتيک، پرسي بيش شلي، بود. مري در سال 1814 با پرسي بيش شلي ازدواج کرد و در سال 1818 با او به ايتاليا رفت. شوهر مري در سال 1822 درگذشت و او به انگلستان بازگشت و در سال 1851 پس از يک دوره طولاني بيماري درگذشت. «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» مشهورترين اثر مري شلي است و به جز اين تعداد ديگري رمان، مجموعه داستان و سفرنامه از او به جامانده است.
درباره ترجمه فارسي کتاب «فرانکنشتاين يا پرومته نوين»
رمان «فرانکنشتاين يا پرومته نوين» با ترجمه کاظم فيروزمند در نشر مرکز منتشر شده است.
کاظم فيروزمند در سال 1325 در تبريز متولد شد و تيرماه 1402 درگذشت. او مترجم کتابهاي زيادي در زمينههاي تاريخ، ادبيات، علوم سياسي، تئاتر و سينما بود و در طول سالهاي مختلف مقالاني نيز در نشريات مختلف منتشر کرده بود. فيروزمند دانشآموخته رشته ادبيات فارسي بود و اولين ترجمهاش به ميانه دهه پنجاه مربوط است.
