مترجمان هزار و یک شب

کتاب «مترجمان هزار و یک‌ شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» اثر خورخه لوئیس بورخس و جین فرانکو
چند قصه از خورخه لوئیس بورخس، به‌همراه نقد و تفسیر جین فرانکو بر آثار این نویسندۀ بزرگ آرژانتینی. کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» مواجهه‌ای است با آثار بورخس، هم از طریق خواندن آثاری از خود او و هم از طریق نقدی که یکی از صاحبنظران و کارشناسان ادبیات امریکای لاتین بر آثار بورخس نوشته است.
در کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» جهان شگفت‌انگیز و هزارتویی بورخس را، هم بی‌واسطه و با گردش در درون این جهان و هم به‌واسطۀ چشم‌اندازی که جین فرانکو بر دنیای رازآلود و چندلایۀ آثار بورخس گشوده است، نظاره می‌کنیم.
کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» هم شروعی خوب برای بورخس‌خوانی است و هم به کسانی که پیش‌تر آثار بورخس را خوانده‌اند و با آثار او آشنایی دارند، تفسیری خلاقانه و جذاب از قصه‌های بورخس ارائه می‌دهد.

مروری بر کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته»
آن‌چه از خورخه لوئیس بورخس در کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» گردآوری و ترجمه شده، چهار قصه است که عبارتند از: «اسیر»، «مترجمان هزار و یک شب»، «دربارۀ کیش پرستش کتاب‌ها» و «فرقۀ ققنوس».
آن‌ها که با دنیای بورخس آشنا هستند نیک می‌دانند که قصه‌های او قصه در معنای متعارف و کلاسیک آن نیستند اگرچه بورخس عناصر کلاسیک قصه‌نویسی را نیز در آثارش خلاقانه به کار می‌گیرد. بورخس نویسنده‌ای است که از قصه به جُستار و از جُستار به قصه پُل می‌زند و مرز میان این دو را مخدوش می‌کند. این برای بورخس نه‌فقط یک تفنن و ماجراجوییِ تکنیکی، بلکه شیوه‌ای از نگریستن به جهان است.
در قصه‌های کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» نیز با همین سبکِ آشنای بورخس مواجهیم. از بین چهار قصۀ این کتاب، شاید قصۀ «اسیر» قدری بیشتر به قصه میل کند اما آن هم پُلی از خبر و گزارش روزنامه‌ای به قصه است و بالعکس. گویی داریم اخباری در صفحۀ حوادث روزنامه را می‌خوانیم و حین خواندن، همین‌طور نرم‌نرم، وارد حکایتی می‌شویم که رنگی از افسانه دارد و مسئلۀ هویتِ مُردّد را به‌شیوه‌ای کاملاً بورخسی پیش می‌کشد.
اما در قصۀ دوم کتاب، یعنی قصۀ «مترجمان هزار و یک شب» خصلت جُستارگونِ متن، آشکارا هویداست. گویی در این قصه از کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» در حال خواندن جُستاری درباب کسانی هستیم که کتاب «هزار و یک شب» را به فرانسه و انگلیسی ترجمه کرده‌اند. اما بورخس، هزارتوی بورخسی‌اش را در این متن نیز تعبیه می‌کند و این‌گونه به یک جُستار خصلتی قصه‌وار می‌دهد.
قصۀ «مترجمان هزار و یک شب» قصه‌ای است که در روایت آن از شیوۀ جستار استفاده شده است و این، چنانکه جین فرانکو در مقالۀ «مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» اشاره می‌کند، ویژگی بورخس است که انواع نوشتار را ماهرانه برای قصه‌گویی به کار گیرد.
بورخس در قصۀ «مترجمان هزار و یک شب» از کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» میدان ترجمۀ «هزار و یک شب» را به صحنه‌ای داستانی بدل می‌کند و مترجمان هزار و یک شب را به شخصیت‌های یک قصه. او با این کار، خود «هزار و یک شب» را دستمایۀ تأمل در موضوع هویتِ مردّد قرار می‌دهد و از تحریف هویت اصلی «هزار و یک شب» به دست مترجمان مختلف آن سخن می‌گوید و ما را به هزارتوی ترجمه‌های «هزار و یک شب» می‌برد.
در قصۀ سوم کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته»، با عنوان «دربارۀ کیش پرستش کتاب‌ها»، باز با نوشته‌ای جُستارمانند مواجهیم. بورخس در این قصه، به یکی از دغدغه‌های معروف و همیشگی‌اش، یعنی به این نظریه که جهان یک کتاب است می‌پردازد.
در قصۀ چهارم و پایانی کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته»، با عنوان «فرقۀ ققنوس»، هم باز با شیوۀ غیرداستانی برای نقل یک قصه مواجهیم. بورخس در این قصه، شیوۀ تاریخ‌نگاری را برمی‌گزیند و از تاریخ‌نگاری به حال‌وهوایی رازآلود و قصه‌وار و افسانه‌گون پُل می‌زند.
بعد از چهار قصه‌ای که به آن‌ها اشاره شد، وارد بخش دوم کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» می‌شویم و مقالۀ جین فرانکو در نقد و تفسیر آثار بورخس را می‌خوانیم؛ مقاله‌ای با عنوان «مدینۀ فاضلۀ مردی خسته: خورخه لوئیس بورخس».
جین فرانکو در این مقاله، ضمن ارائۀ تفسیر موشکافانه و چندوجهی خود از آثار بورخس، به تفسیرهای منتقدان دیگر، هم منتقدانِ راست و هم منتقدان چپ، از آثار او هم اشاره می‌کند.

دربارۀ خورخه لوئیس بورخس و جین فرانکو
خورخه فرانسیسکو ایسیدورو لوئیس بورخس آسودو (Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo)، معروف به خورخه لوئیس بورخس (Jorge Luis Borges)، متولد 1899 و درگذشته به سال 1986، داستان‌نویس، جُستارنویس، منتقد ادبی و شاعر آرژانتینی بود. او همچنین رئیس کتابخانۀ ملی آرژانتین و استاد ادبیات انگلیسی دانشگاه بوئنوس آیرس بود.
بورخس یکی از مهمترین نویسندگان ادبیات مدرن امریکای لاتین است. آثار او بر نویسندگان بسیاری تأثیر گذاشت. ادبیات رئالیسم جادویی امریکای لاتین، ژانر فانتزی و نیز ادبیات فلسفی وام‌دار آثار بورخس هستند و آثار او به این ژانرها و جریان‌ها ادبی یاری رسانده است.
هزارتوها، کتاب‌ها، نویسندگان، بی‌نهایت، آینه، آرشیو، کتابخانه، شانس، اساطیر و رؤیاها از مضامین اصلی آثار بورخس هستند.
بورخس در قصه‌های کوتاه خود جهانهای ساخته‌شده در کلمات را به جهان واقعی پیوند می‌زد. از دید او جهان هزارتویی است بافته‌شده از کلمات و همۀ قصه‌ها انگار یک قصه‌اند که به صورتهای مختلف نوشته شده است، همچنانکه آدمهای مختلف گویی همه یک آدمند که در زمانهای مختلف تکثیر شده‌ است و همۀ کتابها هم منشعب از یک کتابند.
در قصه‌های کوتاه بورخس، شعر و افسانه و معما و قصه و حکایت و مقاله و جُستار یکی می‌شوند. هر متن انگار که مجموعه‌ای از متون دیگر است و حتی متون علمی و غیرداستانی هم بیانگر داستانی هستند.
قصه‌های بورخس از سوی دیگر تلاقی‌گاهِ داستان غربی و قصه‌های پلیسی و معمایی با قصه‌ها و افسانه‌ها و حکایت‌های شرقی است و از این‌ها همه مجموعه‌ای رازآلود فراهم می‌آید از افسانه و معما و راز و واقعیت و رؤیا، با رگه‌ای از طنزی پوشیده.
از آثار خورخه لوئیس بورخس می‌توان به «باغ گذرگاههای هزارپیچ»، «الف» و «کتاب شن» اشاره کرد.

جین فرانکو (Jean Franco)، متولد 1924 و درگذشته به سال 2022، پژوهشگر، استاد دانشگاه و منتقد ادبی امریکایی متولد بریتانیا بود. فرانکو پیشگام مطالعه و تحقیق در زمینۀ ادبیات و مطالعات فرهنگی امریکای لاتین بود و شهرت او هم بیش از هرچیز به این خاطر است. او اولین استاد ادبیات امریکای لاتینِ دانشگاه اسکس در انگلستان بود. نویسندگان زن از موضوعات اصلی پژوهش‌های جین فرانکو بودند.
فرانکو تدریس در دانشگاه‌های استنفورد و کلمبیا را نیز در کارنامۀ کاری خود داشت و استاد بازنشستۀ دانشگاه کلمبیا بود.
از آثار جین فرانکو می‌توان به کتاب‌های «فرهنگ نو در امریکای لاتین: جامعه و هنرمند» و «درآمدی بر ادبیات امریکای لاتین» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته»
کتاب «مترجمان هزار و یک شب / مدینۀ فاضلۀ مردی خسته» با ترجمۀ شاپور بهیان در نشر خوب منتشر شده است.
دکتر شاپور بهیان، متولد 1341 در مسجد سلیمان، مترجم، منتقد ادبی و داستان‌نویس ایرانی است. بهیان دارای دکترای جامعه‌شناسی نظری فرهنگی از دانشگاه تهران است. از او مقالات مختلفی در نشریات گوناگون منتشر شده است. مجموعه‌ای از مقالات شاپور بهیان در نقد و نظریۀ ادبی در کتابی با عنوان «چکامه‌ی گذشته/ مرثیه‌ی ‌زوال» گردآوری و به چاپ رسیده است.
از ترجمه‌های شاپور بهیان می‌توان به کتاب‌های «رکوئیم برای یک راهبه»، «رمان تاریخی»، ««ناخودآگاه سیاسی: روایت در مقام کنش نمادین اجتماعی»، «کافکا: به‌سوی ادبیات اقلیت»، «بوف کور هدایت: رمانی غربی» و «پیش‌درآمدی بر شناخت رمان» اشاره کرد.
از شاپور بهیان مجموعه داستانی هم به نام «در سرزمینی دیگر» منتشر شده است.