تاریخ مکتوم

کتاب «تاریخ مکتوم» اثر سید مقداد نبوی رضوی
پژوهشی که به کوشش‌ها و نقش یکی از ناشناخته‌ترین گروه‌های موثر و درگیر در یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران مربوط است. کتاب «تاریخ مکتوم» با عنوان فرعی «نگاهی به تلاش‌های سیاسی فعالان ازلی در مخالفت با حکومت قاجار و تدارک انقلاب مشروطه»، به نقش فعالان بابی ازلی ایران در سال‌های پایانی عصر ناصری و سپس انقلاب مشروطه مربوط است.
در کتاب «تاریخ مکتوم» به بررسی اندیشه‌ها و کنش‌‌های بابی/ ازلی‌ در برهه‌ای حساس از تاریخ معاصر ایران توجه شده است.
نویسنده کتاب «تاریخ مکتوم» با کنار هم قرار دادن منابع مختلف و بررسی سیر وقایع پرسش‌هایی تازه درباره یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ معاصر ما مطرح کرده و نوع نگاه تاریخی متعارف را با چالش روبرو کرده است.

مروری بر کتاب «تاریخ مکتوم»
درباره نهضت مشروطه در ایران کتاب‌های زیادی منتشر شده اما با این حال همچنان نقاط نادیده زیادی درباره این رخداد مهم تاریخ معاصر ایران وجود دارد. سید مقداد نبوی رضوی در کتاب «تاریخ مکتوم» تلاش کرده یکی از این نقاط نادیده یا کمتر دیده شده را مطرح کند و مورد بررسی قرار دهد.
در آغاز کتاب «تاریخ مکتوم» یادداشتی به قلم کاوه بیات آمده و او بر رویکرد متفاوت این کتاب تاکید کره است؛ بر اینکه این پژوهش نه مبتنی بر مجموعه‌ای نویافته از اسناد و مدارک تاریخی بلکه استوار بر آثار و نوشته‌هایی است که پیش از این در دسترس پژوهشگران قرار داشته‌اند اما نادیده گرفته شده بودند: «بحث بابی‌گری و مشتقات آن به رغم اهمیت فوق‌العاده‌ در چارچوب تحولات سیاسی و فرهنگی ایران معاصر در مقام یک مبحث تاریخی، بنا به مجموعه‌ای از دلایل، هیچ‌گاه به نحوی شایسته و بایسته مورد بررسی قرار نداشته است.»
کاوه بیات اگرچه در یادداشت ابتدایی کتاب «تاریخ مکتوم» تاکید دارد که دانسته‌های ما در این زمینه هنوز اندک و کم است اما می‌گوید این کتاب نوع نگاه متعارف به بابی‌گری و نقش آن در انقلاب مشروطه را به چالش می‌کشد: «جدی گرفتن نقش ازلی‌ها در فراهم آوردن زمینه‌های این دگرگونی به رغم تمامی تلاش‌های به کار رفته در پنهان نگهداشتن این امر -موضوع اصلی تاریخ مکتوم- نوع نگاه تاریخی متعارف را در این حوزه با چالش جدی روبرو می‌کند؛ آن‌که برخلاف تصور رایج مبنی بر شکل‌گیری نوعی رویارویی قطعی میان سنت و تجدد در این اثنا، برآمدن یک نیروی لائیک در مقابل یک نیروی واپسگرا وقس‌علیهذا- لااقل در مراحل اولیه کار- بخش مهمی از این نیروهای متجدد و نوخواه، بیشتر بر اساس آموزه‌های مذهبی خود عمل می‌کرده‌اند تا آن آرمان‌های متصور در بخش مهمی از گفتار رایج در باب زمینه‌ها و علل انقلاب مشروطه؛ گفتاری که سعی در پنهان نگهداشتن این جنبه مذهبی و فرقه‌ای از انقلاب مشروطیت دارد.»
کتاب «تاریخ مکتوم» پنج فصل و یک «مقدمه تاریخی» دارد. در مقدمه تاریخی اثر به سیر دعاوی سیدعلی محمد باب پرداخته شده و نویسنده از نقطه ابتدایی یعنی سال 1260 قمری آغاز کرده که در آن با رویدادی مهم روبرو هستیم. در این سال، جوانی تاجرپیشه، به نام سیدعلی‌محمد شیرازی، متولد 1235 قمری، خود را نایب امام دوازدهم نامید. او گرایش شیخی داشت و در درس پیشوای وقت شیخیان، حاج سیدکاظم رشتی، حاضر می‌شد و او را معلم خود می‌دانست. سیدعلی محمد، چون خود را «باب امام» می‌خواند، به باب معروف شد و پیروانش نیز بابیان نامیده شدند.
نویسنده کتاب «تاریخ مکتوم» در مقدمه تاریخی اثر درباره روایت‌های مربوط به باب نوشته: «روایت‌های باب و پیروانش، نشان از آن دارد که شیخیان، بر اساس تعالیم پیشوایان خود (شیخ احمد احسایی و جانشینش، سیدکاظم رشتی)، ظهور موعود اسلام را نزدیک می‌دیدند. در صورت پذیرش این روایات، و نیز توجه داشتن به پراکندگی شیخیان منتظر ظهور در ایران و عراق، یکی از اسباب مهم رواج سریع دعوت باب دانسته می‌شود. هجده نفر نخستین پیروان باب -که حروف حی نام گرفتند، و نزد باب مقامی ویژه داشتند همگی، از شاگردان سیدکاظم رشتی بودند، و بسیاری از گروندگان سال‌های نخست دعوت او نیز به آن گروه تعلق داشتند.» با این وجود برخی از بزرگ‌ترین مخالفان باب نیز از شیخیان بودند.
دعوت باب موجب شد که او در ایران پیروان زیادی پیدا کند. آن‌طور که در کتاب «تاریخ مکتوم» و در بررسی سیر تاریخی مربوط به باب اشاره شده، این اتفاق برخی عالمان روحانی شیعه و همچنین حکومت قاجار را به واکنش واداشت. در نتیجه این فعل و انفعالات، سه جنگ بزرگ در مازندران، زنجان و نیریز رخ داد. بابیان در این جنگ‌ها به سختی با نیروهای حکومت جنگیدند و آنها را مدت‌ها سرگردان کردند.
در بخشی دیگر از مقدمه تاریخی کتاب «تاریخ مکتوم» به این نکته اشاره شده که چگونه باب به طرح مسائلی پرداخت که با آموزه‌های اساسی اسلام ناهمخوان بود. او در دعوی جدیدش، خود را قائم آل‌محمد و مظهر ظهورالله نامید: «او، خود را قائم آل‌محمد می‌خواند، اما قائمی که با قیامش، قیامت اسلام رسیده، نه قائمی که با قیامش، جهان را به عدل و داد می‌رساند! همچنین خود را مظهر ظهورالله می‌گفت به این معنی که خداوند، از زبان او، به شکل مستقیم و بدون حضور فرشته وحی سخن می‌گوید. باب، خود را همان شجره طور می‌دانست.»
دعاوی جدید باب اتفاقات را وارد مرحله تازه‌ای کرد. کتاب «تاریخ مکتوم» با بررسی نقش فعالان بابی/ ازلی ایران از سال‌های پایانی عصر ناصری، به واقعه سرکوب بابیان توسط امیرکبیر که آن زمان زمام حکومت ایران را در دست داشت پرداخته و به جمله‌ای از نورالدین چهاردهی که با برخی از پیروان صبح ازل دوستی داشت اشاره کرده که گفته بود: «این ناچیز، از بزرگان ازلی‌ها و بهائی‌ها شنیده است که باب و افراد حروف حی، همگی، درصدد تغییر رژیم قاجاریه بوده و به جای آن، تمامی قوای خود را مصروف برپا شدن حکومت بیان کرده بودن، و اگر میرزا تقی‌خان امیرکبیر نبود، مسلما، به مقصود خود می‌رسیدند.» امیرکبیر سرانجام به کشتن باب فرمان داد و او در روز 28 شعبان 1266 قمری در تبریز و در حضور جمعی از مردم کشته شد.
با کشته شدن باب که به دستور امیرکبیر و حمایت ناصرالدین‌شاه صورت گرفت دشمنی بابیان با خاندان قاجار افزایش یافت. کتاب «تاریخ مکتوم» به نهان‌زیستی بابیان در دوره قاجار پرداخته و می‌گوید بابیان از شدت ترسی که در آن دوران نسبت به شناخته شدن داشتند گاهی حتی ایمان خود را با فرزندان‌شان هم در میان نمی‌گذاشتند.
کتاب «تاریخ مکتوم» در قالب پنج فصل به نقش بابی‌/ازلی‌ها در انقلاب مشروطه پرداخته است. عناوین پنج فصل کتاب عبارتند از: «هنایش خرد در آثار و مآثر شیخ هادی نجم آبادی»، «روزگاری که بر تکاپوگران بابی گذشت»، «دربار شاهی و قتل ناصرالدین شاه»، «فروزندگان مشعل مشروطیت» و «زندگانی ملک المتکلمین.»
کتاب «تاریخ مکتوم» در انتشارات شیرازه منتشر شده است.

درباره سید مقداد نبوی رضوی، نویسنده کتاب «تاریخ مکتوم»
سید مقداد نبوی رضوی، متولد 1359، پژوهشگر و نویسنده در حوزه تاریخ است. او دارای مدرک کارشناسی ارشد رشته تاریخ اسلام از دانشگاه شهید بهشتی است. از او تاکنون آثاری در حوزه تاریخ و تاریخ اندیشه دینی در ایران منتشر شده است. «اندیشه اصلاح دین در ایران»، «حیات یحیای نجی»، «مکتب شیخیه» و «میرزا مهدی اصفهانی» برخی از آثار او هستند.